Yukarı Söğütlü, bugünkü Adıyaman ili Besni ilçesine bağlı Kesmetepe Beldesinin
güneybatısında ve antik dönemde Kommagene adıyla bilinen bölge içerisinde bulunan bir köy
yerleşmesidir1. Yerleşim alanı Keysun Ovası’nın güneybatısında, Torosların uzantısı olan bir
dağın güney yamacında gelişmektedir (Resim 1). Güneydoğu ve kuzeybatıda yükselen kayalık
dağ uzantıları köyün mekânsal sınırlarını belirlemektedir. Antik kalıntılar modern yerleşmenin
altında kalmıştır.
Yazılı kaynaklar ve arkeolojik belgeler araştırmaya konu alanda bulunan antik yerleşmenin
adı konusunda bilgi vermemektedir. Bu bölgede kurulan yerleşmenin kaderini ve tarihini
muhtemelen bölgenin diğer kentlerinde olduğu gibi Kommagene Bölgesi belirlemiştir. Tarım
için elverişli, verimli toprağıyla günümüze kadar önemini korumuş olan Keysun Ovasına yakın
stratejik bir mevkideki konumu, ilk kuruluş tarihinden itibaren önemli bir istasyon görevi
üstlendiğini işaret etmektedir.
II. ARAŞTIRMALARIN TARİHÇESİ
Bölgede şimdiye kadar günümüzün arkeoloji anlayışı ve bilimsel çalışma esaslarına uygun
geniş çapta bir araştırma yapılmamıştır. Köyün merkezinde Adıyaman Müze Müdürlüğü’nce
1983 yılında kurtarma kazısı çalışmaları sürdürülmüştür. Bu kazılar sırasında taban
mozaiklerine ait kalıntılar açığa çıkarılmıştır. Mozaiklerin bulunduğu alanda sistemli bir
inceleme henüz gerçekleştirilmemiştir. Mozaikte okunan yazıt, ait olduğu yapının bir kilise
olduğunu belgelemektedir. Ancak mevcut bilgiler yapının planını tespit etmemiz için
Burada sunulan çalışma T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 16.08.2006 tarih ve 134887 sayılı yüzey
araştırması izni ile gerçekleştirilen yüzey araştırmamızda elde edilen bulgu ve buluntular ışığında
hazırlanmıştır. Bu vesileyle T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel
Müdürlüğü’nün Sayın yetkililerine, Adıyaman Valisi Sayın Halil Işık’a, Besni Kaymakamı Sayın Hulusi
Şahin’e, Besni Belediye Başkanı Sayın İbrahim Öztürk’e, araştırmanın her aşamasında özverili ve yapıcı katkılarını
esirgemeyen araştırma ekip üyemiz Sayın Ali Nadir Zeyrek’e, ayrıca bize rehberlik eden Sayın İrfan Yılmaz’a
(Öğretmen, Besni Anadolu Lisesi) teşekkürü borç bilirim.
1 Koordinat: 37° 32' 00" K; 37° 46' 00" D
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
196
yetersizdir2. Köy meydanında ve evlerin duvarları kenarında çevreye dağılmış biçimde duran
mimariye ait parçalar – sütun tamburları ve başlıkları– muhtemelen bu yapıya aittir. “Besni
Kültür Varlıklarının Tanıtılması ve Ülke Turizmine Kazandırılması” isimli proje, bölgedeki
2005 yılında ilk kez tarafımızdan başlatılan sistemli arkeolojik çalışma niteliği taşımaktadır.
Projenin bu alt yapı hazırlık döneminde Yukarı Söğütlü’deki yüzeyde görülebilen antik
kalıntılar ve izinsiz sürdürülen kazıların meydana getirdiği tahribatlar dikkatimizi çekmiştir.
2005 yılı çalışmalarımızda elde ettiğimiz bilgi, bulgu ve belgelerin genel değerlendirmesini
topladığımız ve arkeoloji bilimi dünyasının ilgisine sunduğumuz kitabımızda Yukarı Söğütlü’ye
de konular kapsamında yer verilmiştir3.
Resim 1. Yukarı Söğütlü, kuzeybatıdan genel
“Besni ve Yakın Çevresinde Yüzey Araştırmaları–2006” başlıklı proje kapsamında Yukarı
Söğütlü’yü konu alan incelemelerimiz de derinleştirilmiştir4. Köyün merkezindeki meydanda ve
evlerin bahçelerinde çok sayıda zeytinyağı presine ait kalıntı tespit edilmiştir. Bu kalıntıların
yakınında ise su kuyuları bulunmaktadır. Yerel halktan kişiler yakın tarihe kadar çevrede zengin
zeytin ağaçlarının varlığından söz etmektedir. Ancak bugün bu ağaçları görmek mümkün
değildir. Zeytin ezgi taşlarının boyutları (Ç: ortalama 1.70 – 2.00 m; K: 0.50 m) yağ üretiminin
ancak yöre halkının kendi ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde olduğunu işaret etmektedir.
Yüzeydeki kalıntılar herhangi bir yağ üretilen işletmenin bulunduğunu belgelemek için
yetersizdir.
Burada sunulan çalışmada ise Yukarı Söğütlü’nün güneydoğu ve kuzeybatısında yükselen
yamaçlarda tespit edilen kaya mezarları değerlendirilmiştir. Aşağıda köyün yakın çevresinde
2 Zeyrek 2006: 110–111; Yener 1994: 379.
3Zeyrek 2006.
4T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün 16.08.2006 tarih ve 134887
sayılı yüzey araştırması izni.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
197
incelenen iki nekropol alanı ve bu nekropollerde içine girilebilen iki mezar yapısı ayrıntılı
biçimde ele alınmıştır.
Resim 2. Güneydoğu Nekropol alanı, Güneydoğu’dan
III. NEKROPOLLER
A) Güneydoğu Nekropolü
Nekropol Alanının Genel Tanımı
Kuzeybatı – güneydoğu yönünde yay biçiminde kıvrılan engebeli bir yüzey şekline sahip
olan kayalık bir dağ, modern köyü çevrelemektedir (Resim 2). Anılan dağın sarp ve engebeli
yamaçlarında kaya içine yeraltında oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden dromoslar
tespit edilmiştir. Bunlar yüzeyde birbirine yakın mesafede, ancak dağınık biçimde yer
almaktadır. Bu da belirli bir plana uyulmadan arazi yapısının imkân verdiği alanın mezar yapısı
için tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Mezarlara ulaşımı sağlayan herhangi bir yol kalıntısı
izlenememiştir.
Yüzey incelemeleri dromosların kural olmamakla beraber genelde güneybatıdan
kuzeydoğuya doğru eğimle derinleştiklerini, yaklaşık 0.90 – 1.00 m genişliğe, 6.00 – 6.30 m
uzunluğa sahip olduklarını ortaya koymuştur. Dromosların içerisi taş ve toprak ile dolmuş
durumdadır. Ancak bilinmeyen bir tarihte mezarlara izinsiz kazı yapanlar tarafından girildiği ve
tahrip edildiği anlaşılmaktadır. Kapı seviyeleri dolgu taş ve toprak altında kaldığından girişe
uzanan rampalar, giriş kapıları ve girişin açıldığı mezar odası/odaları hakkında bilgi yoktur.
Yöre halkı nekropol alanının genişlediği yamacın eteğinde, modern yerleşmenin başladığı
bahçelerin içerisinde rastlantı sonucu tespit edilen basit ve gösterişsiz toprak gömüden söz
etmektedir. Edinilen bu bilgiler yardımıyla gömülerin toprak yüzeyde cesedin sığabileceği
boyutlarda ve mevcut taban seviyesinin altında kalacak biçimde açılan çukurlara doğrudan
yapıldığı anlaşılmaktadır5.
5Toprak mezarlar her dönemde yaygın biçimde kullanılmış mezar tipleridir. M.S. 2. yüzyıl Anadolu’nun geneli için
olduğu gibi Besni ve çevresinde de zenginlik ve refah dönemi olmuştur. Lüksü işaret eden lahitler ve kaya mezarları
gömüler için tercih edilmiştir. Dolayısıyla Roma imparatorluk dönemine tarihlenen toprak mezarların M.S. 3.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
198
GD-Mezar 16
Nekropol alanında içerisine girilebilen tek mezar yapısıdır. Yerleşmeyi güneydoğuda
sınırlayan tepenin kuzeybatı yamacının üst kısımında bulunmaktadır (Resim 2).
Mezar Yapısının Mimarisi
Girişi güneybatı yönünde başlayan dromos (G: 1.00 m; U: 6.40 m), kuzeydoğu
doğrultusunda eğimle derinleşmektedir (Resim 3–4). Dromos izinsiz kazı çalışmaları
sürdürülürken mezar odasından çıkarılan hafriyat doprağı ile doldurulmuştur. Bu da dromosun
tabanını tanımlamamızı engellemektedir. Dromosun kuzeydoğu ucunda üst kenarı cephede
şişkin kemerli bir kapıya ulaşılmaktadır (Y: 0.90 m; G: ~1.00 m). Tek parça, kabaca işlenmiş ve
yuvarlak form verilmiş büyük yassı taş bir blok kapı taşı olarak kullanılmış olup, kuzeybatı
yönünde oyulan niş içerisinde in situ durmaktadır7. Tabanda bir eşik bulunmaktadır. Kapının
üst kısmında bir erkek büstü kabartması görülmektedir (Y: ~0.50 m; G: ~0.40 m). Bu figür
cepheden betimlenmiştir. Ancak doğa ve insan kaynaklı tahribatla yüzey aşınmış olduğundan
detaylar hakkında bilgi yoktur8.
Resim 3. Plan, GD-Mezar 1, ölçeksiz
yüzyıldan önce yaygın olmadığını kabul etmek mümkündür. M.S. 3. yüzyıldan itibaren imparatorluğun genelinde
yaşanan siyasi huzursuzluk ortamı ve ekonomik gerileme, gömü ve gömüt geleneğini de etkilemiş olmalıdır. Toprak
mezarlar Besni ve çevresinde muhtemelen Roma İmparatorluk döneminin sonlarından itibaren Geç Antik Çağda ve
Bizans dönemlerinde yaygınlaşmıştır. Ekonomik sıkıntılar ve Hıristiyanlığın da etkisiyle lahit ve mezar odaları gibi
oldukça pahalı ve gösterişli mezarlar yapılmamıştır. Zeyrek 2006: 194.
6 İleride gerçekleştirilecek kazı ve araştırmalarda karışıklık yaratmaması açısından mezarı isimlendirirken nekropolün
bulunduğu yönü dikkate alarak Güneydoğu (GD), mezar numarası için ise Mezar 1 (GD-Mezar 1) kodu tarafımızdan
verilmiştir.
7 Mezarda bilinmeyen bir tarihte sürdürülen izinsiz kazılar sırasında kapı kanadı görevi gören bu blok, niş içerisindeki
yuvasına itilerek içeri girilmiştir. Kapı nişinin boşluğu arkada mezar odası var şeklinde değerlendirilmiş ve mezar
odasının iç kısmında kuzeybatıdaki yüzeye geniş bir delik açılmıştır. Kapı taşının niş içerisindeki kenarı
görülmektedir.
8 Baş 2/3 eksiktir. Sağ omuzdan itibaren sol koltuk altına doğru tabaka halinde kırılmıştır. Ancak boynun sağ yanında
giysinin dik açı yapan köşeli boyun açıklığı tanımlanabilmektedir. Sağ omuz üzerindeki kumaş tomarına ait kıvrım
kalıntısı mantoya aittir.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
199
Resim 4. Dromos, GD-Mmezar 1, Güneybatı’dan
Mezar kapısı doğrudan tek odalı bir mezara açılmaktadır (Resim 3). Dromos toprak ve taş
ile dolu olduğundan mezar odasına bir insanın zorlukla girebildiği bir açıklıktan
ulaşılabilmektedir. Kapı açıklığı mezar odasının iç kısmında dikdörtgen formludur. Söveler ve
lento dışa doğru kademeli olarak yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir (Resim 5).
Lentonun üzerinedeki kalıntılar bu alana kazıma çizgi ile bir madalyon işlendiğini
belgelemektedir. Madalyon kıvrımının üst kısmına ait küçük bir kalıntıya dikey aksta bağlanan
kazıma çizgi madalyon içerisinde dört kollu bir haçı işaret etmektedir.
Mezar odası dikdörtgen planlıdır. Duvarlar ve tavan kabaca işlenmiştir. Yüzeyde görülen
sıva kalıntıları mekânın tüm iç yüzeyinin ve tavanının sıvalı olduğunu işaret etmektedir. Ayrıca
duvar resimlerinin mevcut olabileceği fikrini vermektedir9. Tavan, kuzeydoğu – güneybatı
yönünde uzanan beşik tonoz biçimlidir. Kemer ayağı mezar odasını dört yönde çevreleyen
korniş üzerine oturmaktadır. Korniş aynı kayaya kabartma işlenmiştir.
Mezar odasının üç duvarında (kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneydoğu) aynı kaya içerisine
oyulmuş mezar nişleri bulunmaktadır. Güneybatıdaki giriş cephesinde ise giriş kapısının
güneydoğu yanında, mezar odasının köşesine yakın noktada bir aedicula işlenmiştir (Resim 5).
Aedicula iki bölümden oluşmaktadır. Alttaki bölüm bir podium şeklindedir. İki yandaki ayak
dörtgen kesitli olup, ahşap işçiliği fikrini vermektedir. Aediculanın üst bölümü dikdörtgen bir
niş formuna sahip olup, üst kenarı kemerlidir ve yarım kubbe biçiminde derinleşmektedir. Nişin
iç yüzeyi ise yuvarlatılmıştır. Yarım kubbenin cephe kısmındaki kemer alnı şişkin kemer tipi
biçimindedir. Bu kemerin yüzeyi ise kıvrılan kademeli silme bezemeye sahiptir. Kemer ayakları
nişin iki yan kenarını da belirleyen pilaster antelerin başlıkları üzerine oturmaktadır.
Buraya kadar genel mimarisine değinilen mezar odasının mezar nişleri ve mezarları konusu
aşağıda ayrıntılı biçimde incelenecektir.
9 İleride mezar odasını dolduran hafriyat toprağının temizlik çalışmaları sürdürülecek olursa duvar resmine ait kalıntı
bulunabileceği ihtimali dikkate alınmalıdır.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
200
Resim 5. GD-Mezar 1, giriş cephesi (Güneybatı), mezar odasının içinden
Mezarlar
Kuzeydoğu Duvarı
Bu cephede üstte tek, altta ise aynı düzlemde yan yana simetrik biçimde birbirini
tekrarlayan formda iki olmak üzere toplam üç adet arcosoliumlu mezar nişi mevcuttur (Resim
6). Nişler ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişleri tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını
taşımaktadır.
Resim 6. GD-Mezar 1, mezar odasının Kuzeydoğu cephesi
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
201
Simetrik iki aedicula üstteki mezar nişinin iki yanında yine aynı kaya içine oyulmuştur.
Bunlar giriş cephesinde kapının yanında tanımlanan aedicula ile boyut ve işçilik açısında
benzerliklere sahiptir, ancak podiumları yoktur. Aediculae ve bunların ortasında yer alan
arcosoliumlu mezar nişi mezar odasının üst örtüsünü oluşturan tonoz kemerinin yan duvarlara
oturduğu yüzey hizasında mezar odasını çevreleyen korniş üzerine oturmaktadır. Arcosolium
beşik kemer tipinde olup, alın kısmı aediculaeda tanımlandığı gibi dışa doğru kademeli olarak
yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir. Kemer ayakları dört yivli pilaster antelerin
üzerindeki Ion tipi başlıkların üzerine oturmaktadır. Mezar nişinin iç yüzeyi dar yanlarda ve
uzun kenar yüzeyinde geniş yay kıvrımlı girland çelengi ve bunları taşıyan bukranion
kabartmamaları ile bezenmiştir. Kabartmalar kaba işçilikli olup, yüzey aşınmıştır. Bukranionlar
ise tahrip edilmiştir.
Kornişin alt kısmında simetrik iki arcosolium mezar nişi aynı kaya yüzeyinden içe doğru
oyulmuştur (Resim 6). Arcosoliumlar basık kemer formunda işlenmiş, kemer alınları dışa doğru
kademeli biçimde yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir. Kemer ayakları iki mezar
ortasında dört yivli işlenmiş sütün gövdesinin üzerindeki Ion başlığının üzerine, iki yanda ise
mezar odasının köşesinde yüzeye kabartma işlenmiş benzer sütun gövdeleri ve başlıklarına
oturmaktadır.
Gömüler yukarıda tanımlanan üç niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu üç
lahide yapılmıştır. Lahitler nişlerin içlerini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir. Lahitlerin kapakları bugün yerlerinde mevcut değildir.
Dolayısıyla lahit kapakları hakkında bilgi yoktur.
Güneydoğu Duvarı
Tonoz ayaklarından biri ile mezar odasının bu yöndeki duvarını mezar odasının üst kenarını
çevreleyen kornişin uzantısı sınırlamaktadır. Duvar yüzeyinde üç adet arcosolium mezar nişi
bulunmaktadır (Resim 3). Buradaki nişler kuzeydoğu duvarında kornişin altında kalan bölümde
tanımlanan basık kemerli nişler ile yakın benzerliklere sahiptir. Ortadaki mezar nişinin kemer
alın çerçevesi iki yandaki kemerler ile aynı Ion tipi sütun başlıkları üzerine oturmaktadır. Yan
nişlerden kuzeydoğu yöndeki, mezar odasının kuzeydoğu-güneydoğu köşesinde kuzeydoğu
duvarında oyulmuş nişin kemer ayağı ile aynı sütun başlığını paylaşmaktadır. Nişlerin iç
yüzeyinde herhangi bir bezeme görülmemektedir. Lahitler, mezar odasında tespit edilen
diğerleri gibi nişlerin içlerini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle
meydana getirilmiştir.
Kuzeybatı Duvarı
İncelemeye konu bu duvarda görülen mezar nişleri de arcosoliumludur (Resim 3 ve 7).
Bunlar, mezar odasının güneydoğu duvarında ve kuzeydoğu duvarın alt bölümünde
tanımlananlar ile hem mimarileri hem Ion tipi sütun başlıkları ve dört yivli ante pilasterlerinden
oluşan kabartma motifleri ile tipolojik açıdan yakın benzerliklere sahiptir. Lahitler mezar
odasının bu yönünde de nişlerin içlerini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir.
Mezar odasında izinsiz sürdürülen kazı çalışmalarında içeriden dışarıya atılamadığı
anlaşılan dolgu toprağı mekân içerisinde sağa-sola aktarılmıştır. Söz konusu bu fiziki
müdahaleler mezar odasının kuzeybatı duvar kenarı ve tabanı hakkında fikir verecek kalıntıları
açığa çıkarmıştır. Lahitlerin oturduğu zemin ile mezar odasının tabanı arası
basamaklandırılmıştır. Arcosolium kemerlerinin oturduğu Ion başlıkları altındaki yivli sütun
pilasterleri basamak üst seviyesinde tabana oturmaktadır. Mevcut kalıntılar sütun kadidesi tespit
etmeye yardımcı olmamıştır. Ancak sütunların oturduğu alan ile lahitlerin bulunduğu kısım
arası kanal ile ayrılmış ve sütunların altında bir pilinthos görünümü verilmiştir.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
202
Resim 7. GD-Mezar 1, mezar odasının Kuzeybatı cephesi
Ara Değerlendirme
Yukarıda ayrıntılı tanımı yapılan mezar yapısı, Besni ve yakın çevresinde tespit edilen kaya
mezarlarından tek odalı hipoje tipinin tekneli arcosoliumlu mezarlar grubu için belirlenen
karakteristik özelliklere sahiptir10. Basit rampa şeklinde derinleşen dromosun kapısı doğrudan
mezar odasına açılmaktadır. Mezar odasının tavanı beşik tonoz şeklinde işlenmiştir. Duvarlarda
tonoz ayağı seviyesinde görülen bir korniş dışında mimariye ait bezeme yoktur. Ancak mezar
odasının tavanında ve duvarlarında görülen kireç harçlı kalıntılar, mezar odasının tavan ve
duvarlarının sıvalı olduğu fikrini vermektedir.
Duvarlarda aynı kayaya oyulmuş mezar nişleri tekneli arcosoliumlu olup, bunların yan
kenarlarını sınırlayan dört yivli pilasterler üzerindeki Ion tipi başlıkların taşıdıkları üç silmeli
kemer alınları aynı kayaya kabartma işlenmiştir ve mezar nişlerine aedicula görünümü
kazandırmıştır. Değinilen Ion başlıklı cephe mimarisi Kommagene bölgesinde incelenen
mezarlarda şimdiye kadar tespit edilememiştir11.
Mezar yapısının dışında dromos kapısının alınlığının üst kısımlarında bulunan mezar
stelindeki büst kabartması tipolojik ve ikonografik açıdan değerlendirme yapmaya yardımcı
olmamaktadır. Ancak Roma heykel sanatının etkisini taşıyan büstü Roma dönemi içerisinde
değerlendirmek mümkündür12.
Güneybatı cephede güneybatı – güneydoğu duvarlarının kesiştiği köşe yakınında bulunan
aedicula, mezar yapısında ölü kültü ile ilgili bir kutsal bölüme yer verildiğini işaret etmektedir.
Buradaki incelemeye konu aedicula, Pompei evlerinde çok sayıda örneğini gördüğümüz Roma
ev kültü geleneğine ait nişler ile tipolojik açıdan yakın benzerliklere sahiptir13. Anadolu’da
10Zeyrek 2006: 178–186.
11Anadolunun farklı bölgelerinde incelenmiş mezar yapılarında da Ion başlıklarının tarihlenmesine yardımcı olacak
paralel bulunamamıştır. Mezarların cephe mimarisi ile ilgili bilinenler de halen tartışmalıdır. Örneğin Dağlık
Phrygia’da Afyon Ayazin’den bir kaya mezarının cephe mimarisinde kemer tam plastik Ion sütun başlıkları üzerine
oturmaktadır (Perrot and Chipiez 1890: 127–131, 140–141; Ramsay 1882: 263, Lev. 29, 6). Ancak mimariye ait bu
kalıntıların tarihlendirilmesi hususu araştırmacılar tarafından tartışılmaktadır (Kortanoğlu 2006: 71; Körte 1898: 146–
148; Haspels 1971: 305; Ramsay 1888: 373; Reber 1897: 63).
12Roma imparatorluk dönemi mezar yapılarının heykeller, büstler ve kabartmalar ile donatılması yaygın bir
uygulamadır. Guntram 1993.
13 Aediculaların mimariye ait farklı uygulamaları için bkz.: Boyce 1937: 10–17.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
203
bunların en seçkin örneklerini Ephesos Yamaç Evleri 1 ve 2’de görmekteyiz. Ancak Anadolu
mezar kültü geleneği ile bağlantılı somut buluntuların yeterli olmaması Yukarı Söğütlü’den
mezar yapısında tespit ettiğimiz aediculanın Anadolu mezar mimarisi ve geleneği kapsamında
irdelenmesini engellemektedir. Kommagene bölgesinde ve Anadolu’nun farklı merkezlerinde
sürdürülecek araştırmalardan elde edilecek bulguların ileride bu konuya açıklık kazandırmasını
ümit etmekteyiz. Fakat burada Roma ev kültü geleneğinin mezar kültünü etkilediği bir
uygulamadan söz edilmesi mümkündür.
Mezar odasının kuzeydoğu duvarındaki kornişin üst kısmında bulunan iki aedicula büyük
ihtimalle mezar hediyelerinin korunması fonksiyonuna sahiptir. Aediculae ortasındaki mezar
nişinin üç kenarını çevreleyen girlandlar ve bunları taşıyan bukranionlar doğa ve insan kaynaklı
yoğun aşınmayla tahrip olmuştur. Detaylar belirsizdir. Mezar yapısında mevcut diğer mezar
nişlerinin içerisinde kabartma bezemeye yer verilmemiştir. Roma’da hayvan başının taşıdığı
girland motifi İmparatorluk Dönemi başlarından beri bilinmektedir. Bu motif M.Ö. 1. yüzyıldan
itibaren bukranionların taşıdığı biçimi almıştır. Traianus dönemi (M.S. 98–117) başlarında lahit
kabartmalarında girlandların figürler tarafından taşındığı uygulamalar ortaya çıkmıştır. Ancak
değinilen bu gelişme/değişim Anadolu’da aynı olmamıştır. Girland kabartması sunaklar
üzerinde Hellenistik dönemden beri görülmektedir. Girland motifinin mimariden ve/veya
sunaklardan lahitlere, gömüt kültürüne geçişi ile ilgili sorulara henüz yanıt bulunamamıştır. Bu
geleneğin Anadolu lahitlerinde olduğu gibi mezalarında da M.S. 2. yüzyıldan önce başlamış
olması gerekir kanaati taşımaktayım14.
Buraya kadar sunulan değerlendirmeler incelemeye konu seçtiğimiz mezar yapısının M.S.
1. yüzyıldan sonra – M.S. 2. yüzyıldan önceki bir tarihte yapıldığını, mezar nişlerinin ve
bezemelerin işçiliğinde ve tekniği farklılık göstermediğini somut biçimde belgelemektedir. Bu
da mezar nişlerinin ve aediculaların farklı dönemlerde değil, mezar yapısının geneli ile birlikte
bir bütün olarak planlandığı ve oyulduğu fikrini vermektedir. Mezar odasının kuzeydoğu
duvarında iki aedicula ile sınırlı mezar nişi, içerisindeki girland kabartmaları ile diğer nişlerden
daha önemli bir konuma sahiptir. Dolayısıyla bir aile mezarlığı fonksiyonuna sahip mezar
yapısında aile büyüğüne ayrılmış ayrıcalıklı bir gömüt yeri söz konusu olmalıdır.
Kapı lentosu üzerinde tanımlanan kazıma çizgi ile yapılmış dairesel ve buna düşey bağlanan
motif kalıntısını madalyon içerisinde haç olarak tanımlamak mümkündür ve mezar yapısının
Hıristiyanlık döneminde ikinci kullanım evresine sahip olduğu kanaati uyandırmaktadır.
B) Kuzeybatı Nekropolü
Nekropol Alanının Genel Tanımı
Araştırmaya konu bölgede tespit edilen ikinci nekropol alanı Yukarı Söğütlü modern
yerleşmesinin yaklaşık 500 m kuzeybatısında, kuzeydoğu – güneybatı yönünde uzanan ve fazla
yüksek olmayan engebeli, kayalık bir dağ uzantısının yamacında gelişmektedir (Resim 8).
Güneydoğu nekropolünde olduğu gibi burada tespit edilen mezarlar da bilinmeyen bir
tarihte sürdürülen izinsiz kazılarda açığa çıkarılmış ve tahrip edilmiştir. Geçen zaman içerisinde
içleri toprak ve taş ile dolmuş bu mezarların çoğu yakın tarihte ikinci kez kazılmış ve yeniden
kapatılmıştır. Bazılarında ise kaçak kazılar halen sürdürülmektedir.
Mezar Tipleri
Bu nekropolde farklı mezar tiplerinin yanyana uygulandığı görülmektedir. Yeraltında
oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden çok sayıda dromosu yüzeyde tespit etmek
mümkündür. Bunların yakın çevresinde basit ve lahit formlu khamosorion tipi mezar örnekleri
mevcuttur.
14Boschung 1993: 37–42; Işık 1993: 9–21.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
204
Resim 8. Kuzeybatı Nekropol alanı, Kuzeybatı’dan
Kayaya Bağlı Lahitler: Khamosorion Tipi
Tanım
Bunlar tek veya ikili gruplar halinde görülmektedir. Uzun dikdörtgen kesitli sanduka biçimli
bir tekne ve buna ait kapaktan oluşan mezarlardır15. Yüzeyde tespit edilen incelemeye konu
mezar örnekleri, bunların yapımında yer seçimi ile ilgili herhangi bir kuralın söz konusu
olmadığını ortaya koymuştur. Ancak lahit teknelerinin kayaların içine oyulmuş olması
karakteristiktir. Lahit teknesi için uygun olmayan yüzeyler teraslanmış, yamaçları ise
düzlenmiştir16 (Resim 8).
Araştırmamızın bu bölümünde incelediğimiz mezarları işçilikleri yardımıyla bunları iki
grupta toplamak mümkündür. Khamosorionların bazıları kaya içerisine düzgün bir şekilde
oyulmuş dikdörtgen biçimli basit çukur formundadır. İkinci tip mezarlar ise daha ince işçilikli
yapılmıştır. Üst kenarları kapağın oturabilmesi ve kaymaması için çepeçevre hafifçe
yükseltilmiştir17.
Ara Değerlendirme
Yukarıda genel tanımı yapılan khamosorion tipi mezarlarda tarihlemeye yardımcı bezeme,
profil, yazıt vb. unsurlar tespit edilememiştir. Dolayısıyla bunları tarihlendirmek oldukça
zordur. Besni yöresinde incelenen khamosorion tipi mezarların genel değerlendirmesi bu tip
mezarların bölgede M.S. 1. yüzyıl ikinci yarısından itibaren yapıldığını ve iki üç kuşak
kullanıldığını ortaya koymuştu18. Değinilen tarihlendirmeyi Yukarı Söğütlü nekropolünden
khamosorion mezar örnekleri için de önermemiz mümkündür.
15Bunların uzunlukları genelde ~2.20 m, genişlikleri 0.85 – 0.95 m derinlikleri ise yine 0.40 – 0.60 metredir.
16Nekropol alanında mevcut görülebilen örnekler arasında niş mezarlar ve arcosoliumlu mezarlara rastlanmamıştır.
İleride gerçekleştirilecek sistemli kazı ve temizlik çalışmaları bu hususa açıklık kazandıracaktır.
17Bunların örnekleri Ören Köyü’nün kuzeyinde yükselen tepenin kayalık yamacında ve Kesmetepe’nin yakınlarında
yer alan Su Gözü mevkiindeki nekropol alanlarında tespit edilmiştir.
18Zeyrek 2006: 181.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
205
Hipojeler
Yeraltında kaya içine oyulmuş, tek veya çok odalı mezar yapıları bu mezar grubunu
oluşturmaktadır.
Yapımı Yarım Bırakılmış Bir Mezar Yapısı
Nekropol alanının geliştiği tepenin eteğinde, Yukarı Söğütlü’ye uzanan yolun kenarında
tespit edilen dromoslardan biri yakın tarihte sürdürülen izinsiz kazıda açığa çıkarılmıştır (Resim
9). Hipoje tipi mezarların yapım aşamaları hakkında bize somut fikir vermiş olması açısından
nekropoldeki bu dromosun ayrı bir önemi vardır.
Dromos, ana kaya içerisinde güneydoğudan kuzeybatı yönüne doğru rampa yaparak
derinleşmektedir. (G: 1.00 m; U: 6.10 m). Dromosun kuzeydoğu ucunda üst kenarı kemerli bir
kapıya ulaşılmaktadır (Y: 0.90 m; G: ~1.00 m). Kapı açıklığı belirlenmiştir. Mezar odası ise
oyulmadan bırakılmıştır. Kapının sağ üst köşesi kemer kıvrımının başlangıcından aşağı doğru
kırılmıştır19.
Burada incelediğimiz dromos yardımıyla mezar odası için tercih edilecek yerin önceden
belirlendiği, bu tür gömütlerin yapımında ise öncelikle kapıya ulaşan koridorun oyulduğu
belgelenmiştir. Ancak mezar sahibinin kendi tercih ettiği bir yerde sipariş üzerine yapım söz
konusumu idi, yoksa önceden hazırlanmış bir mezar odası satın mı alınıyordu sorusuna somut
yanıt bulunamamıştır.
Resim 9. Yapımı tamamlanmamış mezar yapısı, Kuzeybatı Nekropolü
19İzinsiz kazı yapanlarca tahrip edildiği kanaati vermektedir.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
206
Resim 10. Dromos, KB-Mezar 1,
Güneydoğu’dan
KB-Mezar 120/ Tatarın Mağarası21
Kuzeybatı Nekropolünde içerisine girilebilen tek mezar yapısı nekropol alanının geliştiği
tepenin eteğinde, Yukarı Söğütlü’ye uzanan yolun kenarında bulunmaktadır (Resim 10).
Mezar Yapısının Mimarisi
Girişi güneydoğu yönünde başlayan dromos (G: 0.90 m; U: 6.60 m), basamaklı olup
(Basamak G: 0.30 x 0.90 m; Y: 0.20 m), kuzeybatı doğrultusunda eğimle derinleşmektedir
(Resim 10–11). Dromos izinsiz kazı çalışmaları sürdürülürken mezar odasından çıkarılan
hafriyat toprağı ile doldurulmuştur. Bu da dromosun basamak sayısını ve derinliğini tespit
etmemize engel olmaktadır. Dromosunun ilk basamağının doğu yanında, aynı kayaya oyulmuş
bir sunağın kaidesi görülmektedir. Plinthos kare kesitli olup (G: 0.26 x 0.26 m), eğimli bir açı
ile gövdeye bağlandığı anlaşılmaktadır22.
Dromosun kuzeybatı ucunda basık kemer alınlı (Kemer G: 1.00 m; Y: 0.40 m) bir kapıya
ulaşılmaktadır. Eşik dolgu toprak altında kalmıştır. Kapı açıklığının iki yanında kapının açılıp
kapanmasında sağa veya sola itilmesini, ayrıca kapının kapatılması durumunda iki yandan
sabitlenmesini sağlayan nişler bulunmaktadır. Her iki nişin boyutları da aynıdır (G: 0.60 m; D:
1.30 m).
20İleride gerçekleştirilecek kazı ve araştırmalarda karışıklık yaratmaması açısından mezarı isimlendirirken nekropolün
bulunduğu yönü dikkate alarak Kuzeybatı (KB), mezar numarası için ise Mezar 1 (KB-Mezar 1) kodu tarafımızdan
verilmiştir.
21Mezar yapısı yöre halkınca bu isim ile tanınmaktadır.
22Sunak gövdesinin kare kesitli (0.19 x 0.19 m) olduğu anlaşılmakta, ancak sunağın üst kısmı ve yüksekliği hakkında
bilgi verilmesi mümkün değildir.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
207
Resim 11. Plan, KB-Mezar 1,
ölçeksiz
Mezar kapısı küçük bir ön mekâna açılmaktadır. Tavan yüzeyi hafif yuvarlatılmıştır.
Duvarın üst kenarı bir korniş ile çerçevelenmiştir. Korniş dış bükey silmelerden oluşan bir
profile sahiptir. Kuzeybatı, kuzeydoğu ve güneybatı yönlerinde bulunan üç mezar odası bu ön
mekân çevresinde gelişmektedir. Mezar odalarının birbiriyle ve dışarıyla bağlantısını tüm
genişlikleri ile açıldıkları, merkezi bir fonksiyona sahip bu ön mekân sağlamaktadır.
Mezar yapısının içteki cephesinde kapı açıklığının sınırları tespit edilemeyecek biçimde
tahrip edilmiştir. Kapının sağ yanında23 ve Güneybatı Mezar Odası’nın bu yöndeki köşesinde
yüksek kabartma betimler mevcuttur. Üst kısmı kemerli içe doğru yarım kubbe biçiminde
derinleşen dikdörtgen formlu nişler içerisinde ayakta betimlendikleri anlaşılan figürler doğa ve
insan kaynaklı yoğun tahribata maruz kalmış olup, yüzeyleri aşınmış, kırılmış ve yosun kaplıdır.
Dolayısıyla bu betimleri ikonografik ve tipolojik açıdan incelemek ve değerlendirmek mümkün
olmamıştır.
İncelememizin aşağıda sunulan bölümünde öncelikle mezar yapısının iç mekânları
tanımlanacaktır. Ayrıca dromosun dış kısmında, iki yanda birbirine paralel ve simetrik biçimde
kayaya bağlı lahitler (khamosorion) değerlendirilecektir.
Hipoje
Kuzeybatı Odası
Mezar odası güneydoğudaki merkezi ön mekâna tüm genişliğiyle açılmaktadır (Resim 11–
12). Girişi yanlarda sınırlayan ante başları parçalanmış ve tahrip edilmiştir. Mezar yapısının bu
bölümü tonoz şeklinde işlenmiş bir tavana sahiptir. Tonoz ayakları dışa doğru kademeli olarak
yükselen üç adet düz silme ile bezenmiş korniş üzerine oturmaktadır. Kuzeybatı, kuzeydoğu ve
güneybatı duvarlarına arcosolium mezar nişleri oyulmuştur.
Kuzeybatı Duvarındaki Mezar
Bu cephede arcosoliumlu bir mezar nişi mevcuttur (Resim12). Niş ana kayanın içine
oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını taşımaktadır. Nişin kemeri (G:
1.86 m; Y: 0.20 m) basık tip olup, kemer alnı dışa doğru kademeli yükselen iki adet düz silme
23Güneybatı ve güneydoğu duvarlarının kesiştiği köşede.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
208
(G: 0.19 m) ile çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş cephesinde aynı kayaya oyulmuş Korinth
düzeninde stilize sütun başlıkları ve pilaster kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine oturmaktadır.
Nişin üst kenarı iç kısımda basık yarım kubbe biçiminde derinleşmektedir (D: 0.60 m). Yüzey
ise istridye kabuğu şeklinde işlenmiştir. Yarım kubbe mezar odasının tonoz ayaklarının
oturduğu kornişin niş içerisindeki devamı ile sınırlanmaktadır.
Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide yapılmıştır (G: 0.60 x 1.95
m; D: 0.50 m; K: 0.10 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir.
Nişin iç yüzeyinde kabartmalı betimler bulunmaktadır. Kuzeybatı yönündeki geniş yüzeyde
dikdörtgen bir panoda (G: 0.85 x 1.53 m) cenaze ziyafeti24 sahnesine yer verilmiştir (kabartma
Y: 0.15 m) (Resim 12). Yüzey aşınmış olup, figürlerin detayları belirsizdir. Bir kline üzerinde
sol kolu üzerine dayanmış biçimde uzanmış, kolu dirsekten itibaren açılı biçimde kıvrılmış ve
elinde bir içki kâsesi tuttuğu belirgin bir erkek görülmektedir. Baş tamamen tahrip olmuştur.
Gövdenin üst kısmı cepheden, sol bacak ileride, sağ bacak giysi altında geniş açı yapacak
biçimde geri çekilmiştir. Sağ kol gövdeye yapışık olup, omuzdan itibaren öne ve ileri doğru
uzanmaktadır. Gövdenin sağ yarısını açıkta bırakan mantonun geniş kumaş tomarı dışında giysi
detayları belirsizdir. Bu figürün ayakucunda aynı klinenin kenarına oturmuş, himation ve
omuzlarını örttüğü25 manto giyimli, mantosunun ucunu sol eli ile tutmuş, gövdesi 2/3 sağ
profilden bir kadın tanımlanmaktadır. Baş tamamen tahrip olmuştur. Gövde yüzeyi sol yarıda
tabaka halinde kırık ve eksiktir. Yüzey ise yosun kaplıdır. Kabartma yüzeyinde yeni tahribatlar
da söz konusudur.
Resim 12. KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası
24Arkeoloji literatürüne “cenaze ziyafeti” kavramının hatalı olarak girdiğinden söz edilmektedir. Cenaze ziyafeti
sahnelerini konu alan ilk çalışmanın Paciaudi tarafından 1751 yılında gerçekleştirdiği bilinmektedir. Bu araştırmacı
sahnedeki ana figürün mezar sahibi olduğu ve onun aile bireyleri ile veda yemeğinin betimlendiğini savunmuştur.
Winckelmann ise "Monumenti antichi inediti" (1768) isimli eserinde söz konusu betimlerin mitolojik bir sahne
olduğundan söz etmiştir. 19. yüzyılın ilk yarısına gelindiğinde araştırmacılar arasında bu tip sahnelerin
değerlendirilmesinde fikir birliği sağlanamamıştır. Bazıları ölen kişinin son ziyafeti, bazıları ile yeraltı dünyasında bir
symposion sahnesinin söz konusu olduğunu kabul etmek istemiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ölünün
ailesi ve ev hayvanları ile birlikte yaşadığı bu dünyadaki son ziyafetinin betimlendiği görüşü ağırlık kazanmıştır.
Ancak Furtwängler 1883 Sabouroff kolleksiyonunu değerlendirirken sahnelerdeki esas figürlerde chthonik (yeraltı
dünyasından kahramanların/tanrıların) tip etkisine işaret ederek, bu sahnelerdeki betimlerin yeraltı dünyasında
yaşayan kahramanlar olduğunu belirtmiştir (Furtwängler 1883). Bu açıklama ve değerlendirme bugüne kadar
geçerliğini yitirmemiştir. Ancak literatürde cenaze ziyafeti kavramının kullanımı sürdürülmektedir. Burada sunulan
çalışmamızda cenaze ziyafeti kavramı ile ilgili tartışmadan kaçınılmış olup, arkeoloji literatüründe kabul gördüğü için
kullanılmıştır.
25Başının büyük bölümünü açıkta bırakan (?).
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
209
Resim 13. Kabartma Büst, KB-Mezar
1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeybatı
Khamosorion
Nişin kuzeydoğu dar yüzeyinde üst kısmı basık kemerli ve içe doğru yarım kubbe biçiminde
derinleşen dikdörtgen bir pano oluşturulmuştur (G: 0.60 x 0.83 m). Figür ayrıntılı
tanımlanamayacak şekilde tahrip edilmiştir. Mevcut kalıntılar, bir büst kabartmasının ancak dış
konturunu belirlemeye yardımcı olmaktadır (Resim 13).
Arcosoliumun güneybatı dar yanda da üst kısmı basık kemerli ve içe doğru yarım kubbe
biçiminde derinleşen dikdörtgen formlu alana sahip bir kabartma panosu oluşturulmuştur (G:
0.49 x 0.75 m). Bu çerçeve içerisinde bir büst kabartma işlenmiştir (Kabartma Y: 0.23 m).
Yüzeyde aşınma ve tahribat söz konusu olup, figürün ikonografisi hakkında bilgi elde etmek
mümkün değildir (Resim 14). Kırık başa ait mevcut kalıntıda sağ profilden olması muhtemel bir
kadın başının ense topuzu görülmektedir. Gövde 2/3 sağ profilden işlenmiştir. Himation ve
manto giyimli olduğu anlaşılan figürün mantosuna ait kıvrım tomarı gövdenin sağ yarısını
açıkta bırakmaktadır.
Güneybatı Duvarındaki Mezar
Mezar odasının arcosoliumlu ikinci mezar nişi bu yönde yer almaktadır (Resim 11). Niş ana
kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını taşımaktadır.
Nişin kemeri (G: 2.70 m; D: 0.85 m) basık tip olup, kemer alnı dışa doğru kademeli yükselen iki
adet düz silme (G: 0.19 m) ile çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş cephesinde aynı kayaya
oyulmuş Korinth düzeninde stilize sütun başlıkları ve pilaster kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine
oturmaktadır.
Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide yapılmıştır (G: 0.85 x 2.20
m; D: 0.50 m; K: 0.12 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
210
Resim 14. Kabartma Büst, KB-Mezar
1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeybatı,
Khamosorion
Nişin içteki geniş yüzeyinde üst kısmı basık kemerli ve içe doğru yarım kubbe biçiminde
derinleşen dikdörtgen formlu alana sahip bir kabartma pano (G: 0.60 x 0.83 m) mevcuttur.
Kabartmalı alanda giyimli bir erkek büstü görülmektedir (Kabartma K: 0.20 m; Resim 15). Baş
ezilmiş ve kırılmış, gövdenin üst kısmı cepheden betimlenmiş, omuzlar düşük, sağ kol manto
içerisinde gövdeye yapışık ve dik açılı kıvrım ile bel hizasında, sol kol yanda omuzundan aşağı
sarkan kumaş tomarını taşımaktadır. Stilize kumaş kıvrımlarının detayları derin, düz hatlarla
belirtilmiştir.
Resim 15. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası,
Güneybatı, Khamosorion
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
211
Kuzeydoğu Duvarındaki Mezar
Bu cephede mezar odasındaki arcosoliumlu üçüncü mezar nişi mevcuttur (G: 2.20 m; D:
0.85 m; Resim 11). Niş ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana
unsurlarını taşımaktadır. Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide
yapılmıştır (G: 0.85 x 2.20 m; D: 0.80 m; K: 0.10 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak
şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle meydana getirilmiştir.
Nişin iç geniş yüzeyinde üst kenarı kemerli bir pano (G: 0.60 x 0.93 m) içerisinde detayları
tanımlanamayacak biçimde tahrip edilmiş bir erkek betimi görülmektedir (Kabartma K: 0.12 m;
Resim 16).
Resim 16. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeydoğu,
Khamosorion
Kuzeydoğu Odası
Mezar odası güneybatıdaki merkezi ön mekâna açılmaktadır (Resim 11 ve 17). Girişi
yanlarda sınırlayan ante başları parçalanmış ve tahrip edilmiştir. Mimari açıdan kuzebatıda
tanımlanan mezar odasına yakın benzerlik göstermektedir. Tonoz şeklinde tavanı, girişin
karşısındaki görkemli mezar nişi ve mimariye ait Korinth başlıklı bezemeler burada da
tekrarlanmıştır. Tonoz ayakları dışa doğru kademeli olarak yükselen üç adet düz silme ile
bezenmiş korniş üzerine oturmaktadır. Kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneydoğu duvarlarına
arcosolium mezar nişleri oyulmuştur.
Kuzeydoğu Duvarındaki Mezar
Duvar yüzeyinden içe doğru aynı kayaya oyulmuş arcosoliumlu bir mezar nişi mevcuttur
(Resim 17). Niş ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana
unsurlarını taşımaktadır. Basık tip niş kemerinin (G: 1.90 m; Y: 0.40 m) kemer alnı dışa doğru
kademeli yükselen iki adet düz silme (G: 0.19 m) ile çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş
cephesinde aynı kayaya oyulmuş Korinth düzeninde stilize sütun başlıkları ve pilaster
kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine oturmaktadır. Nişin üst kenarı iç kısımda basık yarım kubbe
biçiminde derinleşmektedir (D: 0.83 m). Yüzey ise istridye kabuğu şeklinde işlenmiştir.
Gömü yapılan lahit, niş içerisinde boyuna kesitleri dikdörtgen bir forma sahip olup (G: 0.83
x 2.05 m; D: 0.50 m; K: 0.07 m), nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayaya
oyulmuştur.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
212
Nişin kuzeydoğu yönündeki ana cephesinde dikdörtgen bir panoda (G: 0.87 x 1.80 m)
cenaze ziyafeti sahnesine yer verilmiştir (kabartma Y: 0.14 – 0.15 m). Yüzey aşınmış olup,
figürlerin detayları belirsizdir (Resim 17). Bir kline üzerinde uzanmış erkek ve bunun karşısında
aynı klinenin kenarına oturmuş kadın motifleri kuzeybatı mezar odasında tanımlanan
kompozisyonu tekrarlamaktadır.
Resim 17. KB-Mezar 1, Kuzeydoğu mezar odası
Kuzeybatı Duvarındaki Mezar
Arcosoliumlu ikinci mezar nişi kuzeybatı duvar yüzeyinde aynı kaya içine oyulmuş olup
(Resim 11), tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarına sahiptir. Basık nişin kemerinin (G: 1.91
m; D: 0.95 m) kemer alnı dışa doğru kademeli yükselen iki adet düz silme (G: 0.19 m) ile
çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş cephesinde aynı kayaya oyulmuş Korinth düzeninde stilize
sütun başlıkları ve pilaster kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine oturmaktadır. Gömü niş
içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide yapılmıştır (G: 0.95 x 1.91 m; D: 0.54 m;
K: 0.07 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle
meydana getirilmiştir.
Nişin geniş kuzeybatı iç yüzeyinde üst kenarı yuvarlatılmış, yan kenarları ortaya doğru
genişleyen alt kenarda toplanan ovale yakın dörtgen bir alan içerisinde (G: 0.94 x 0.95 m)
yanyana betimlenmiş iki figüre ait büst kabartma işlenmiştir (Kabartma Y: 0.14 – 0.15 m;
Resim 18). Figürler büyük ölçüde tahrip edilmiştir. Mevcut kalıntılar solda bir kadın, sağda ise
bir erkek betimini işaret etmektedir. Kadının başı 2/3 sağ profilden olup, saçları ense üzerinde
toplanmış ve topuz yapılmıştır. Gövdenin üst kısmı sol omuz ile birlikte hafif geriye doğru
burkulmuştur. Sağ kol dirsekten itibaren sağ göğüs altına doğru açı yaparak kıvrılmıştır. Bu
figürün yanındaki erkek betiminin detayları tanımlanamamaktadır.
Güneydoğu Duvarındaki Mezar
Mezar odasındaki üçüncü arcosoliumlu mezar nişi güneydoğu duvarına işlenmiştir (G: 2.10
m; D: 0.85 m; Resim 11). Niş ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium
tipinin ana unsurlarını taşımaktadır. Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu
lahide yapılmıştır (G: 0.80 x 2.10 m; D: 0.56 m; K: 0.07 m). Lahit, nişin içini tamamen
kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle meydana getirilmiştir.
Nişin iç geniş yüzeyinde üst kenarı kemerli bir pano (G: 0.85 x 0.87 m) içerisinde detayları
tanımlanamayacak biçimde tahrip edilmiş bir erkek büstü görülmektedir (Kabartma Y: 0.14 –
0.15 m; Resim 19). Figürün başı tamamen kırıktır. Gövde cepheden betimlenmiş olup, omuzları
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
213
düşük işlenmeştir. Sağ kol manto içinde, el sol göğüs altındadır. Sol kol detayı
tanımlanamamaktadır.
Resim 18. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeydoğu mezar odası,
Kuzeybatı
Resim 19. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeydoğu mezar odası,
Güneydoğu, Khamosorion
Güneybatı Odası
Burada sunulan incelemeye konu mezar yapısının üçüncü mezar odası, merkezi ön mekânın
güneybatısında yer almaktadır (Resim 11 ve 20). Mezar odasının cephesi bu mekâna diğer
mezar odaları gibi tüm genişliğiyle açılmaktadır. Ancak girişi yanlarda sınırlayan ante başları
parçalanmış ve tahrip edilmiştir. Mimari açıdan kuzebatı ve kuzeydoğu yönlerinde tanımlanan
mezar odalarından farklılık göstermektedir. Yukarıda ayrıntılı biçimde tanımlanan söz konusu
mezar odalarında görülen heykeltraşiye ait kabartmalar bu mezar odasında yoktur. Tavanın
tonoz işçiliği yayvan, basık ve kaba işçiliklidir. Güneydoğu, kuzeybatı ve güneybatı duvarlarına
arcosolium mezar nişleri oyulmuştur.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
214
Mezar nişlerinin formu ve işçiliği birbiriyle yakın benzerliklere sahiptir. Nişlerin kemer
alınları dış bükey profillere sahip silmeler ile çerçevelenmiştir. Gömüler nişlerde bulunan
boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahitlere yapılmıştır26. Lahitler diğer mezar odalarında
olduğu gibi nişlerin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle meydana
getirilmiştir.
Resim 20. KB-Mezar 1, Güneybatı mezar odası
Kayaya Bağlı İki Lahit: Khamosorion Tipi
Bunlar dromosun kuzeybatı ucunda, dromos dışında iki yanda ana kaya içerisine
oyulmuştur. Eğimli bir arazi söz konusu olduğundan lahit teknelerinin boyutlarına uygun bir
yüzey teraslanmıştır (Resim 10).
Lahit tekneleri kaya içerisine düzgün bir şekilde oyulmuş dikdörtgen biçimli çukur
formundadır. Üst kenarları kapağın oturabilmesi ve kaymaması için çepeçevre hafifçe
yükseltilmiştir.
Ara Değerlendirme
Yukarıda ayrıntılı tanımı yapılan mezar yapısı, Besni ve yakın çevresinde tespit edilen kaya
mezarlarından tek odalı hipoje tipinin tekneli arcosoliumlu mezarlar grubu için belirlenen
karakteristik özelliklere sahiptir27. Ancak mimarisi ve bezemeleri Güneydoğu Nekropolünde
tanımlanan mezar yapısından farklıdır.
Basit rampa şeklinde derinleşen dromosun kapısı bu mezarda merkezi bir ön mekâna
açılmaktadır. Kuzeybatı, kuzeydoğu ve güneybatı yönlerinde bulunan üç mezar odası bu mekân
çevresinde gelişmektedir. Mezar odalarının her birinde tekneli arcosoliumlu üç mezar nişi yer
almaktadır. Kuzeybatı ve kuzeydoğu mezar odalarının mimarisi, nişlerin yan kenarlarını
belirleyen pilasterler üzerindeki Korinth tipi başlıkların taşıdığı kemer alınlarının silmelerinin
motifleri, iki mezar odasının da girişinin karşısında ana cephedeki mezar nişinin geniş
yüzeyindeki cenaze ziyafeti sahnelerinin işçiliği, diğer nişlerin geniş yüzeylerindeki büstlerin
26Güneybatı duvarındaki arcosoliumlu niş içerisinde yer alan lahit: G: 0.77 x 2.00 m; D: 0.60 m; K: 0.17 m.
Kuzeybatı duvarındaki arcosoliumlu niş içerisinde yer alan lahit: G: 0.85 x 2.00 m; D: 0.57 m; K: 0.07 m.
Güneydoğu duvarındaki arcosoliumlu niş içerisinde yer alan lahit: G: 0.77 x 2.20 m; D: 0.60 m; K: 0.07 m.
27Zeyrek 2006: 178–186.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
215
tipolojisi ve kaba işçilikleri aynı üslup özelliklerini taşımaktadır. Bu da değinilen iki mezar
odasının çağdaş olduğunu işaret etmektedir. Güneybatı mezar odasındaki arcosolium nişlerinin
kemer alınlarına ait silmelerin profilleri ve diğer mezar odaları ile karşılaştırıldığında
heykeltraşiye ait kabartmalara yer verilmemiş olması dikkat çekmektedir. Dolayısıyla diğer iki
odadan sonra mezar yapısına ilave edilmiş bir mezar odası olabileceği fikrini vermektedir.
Khamosorion tipi iki mezar da dromosun dışında bulunmaktadır. Bu mezarların incelemeye
konu mezar yapısı ile doğrudan bağlantılıdır. Ancak mezar yapısının sahibi aile ile ikinci
dereceden yakınlık bağına sahip olduğu kanaati uyandırmaktadır.
Kuzeybatı ve Kuzeydoğu mezar odalarında tanımlanan cenaze ziyafeti sahneleri mezar
yapısının somut biçimde tarihlendirilmelerine yardımcı olmaktadır. Arkeoloji literatüründen
bilinen çok sayıda cenaze ziyafeti sahnesi incelendiğinde Hellenistik dönemden itibaren bu
kompozisyonun işlendiği görülmektedir28. Yukarı Söğütlü’de tanımlanan uzanmış erkek oturan
kadın motifi Hellen dünyası için karakteristiktir. Ancak sonraki dönemlerde de sevilmiş ve
yaygın biçimde uygulanmıştır. M.Ö. 2. yüzyıl kabartmalarında kadın kline üzerine
oturmaktadır. Bu figürler tamamen veya kısmen cepheden gözükmektedir. Roma İmparatorluk
dönemine kadar varlığını koruyan motifte bu dönemden itibaren yerel işçiliğe bağlı ikonografik
ve tipolojik bazı değişiklikler yapılmıştır. Roma İmparatorluk döneminden itibaren kadın sağ
profilden betimlenmiştir29. Yukarı Söğütlü’de incelenen her iki sahnede kadınların genel vücut
kompozisyonu sağ cepheden, gövdenin üst kısmı 2/3 sağ profilden işlenmiştir. Bu kabartmaları
Hellenistik dönem sahneleri ile karşılaştıracak olursak, betimlerin çok kaba işçilikli olduklarını
belirtmek gerekir. Figürler doğa ve insan kaynaklı tahribattan dolayı ikonografik açıdan
değerlendirilememektedir. Kadınların giysi detaylarına ait çok az kalıntı bunların himationlu
olduklarını işaret etmektedir. Omuzları üzerinde ise manto taşıdıkları tespit edilmiştir.
Kuzeybatı mezar odasında tanımlanan cenaze ziyafeti sahnesinden ayrı olarak mezar nişinin dar
yüzeylerinde başka kabartmalara da yer verilmiştir. Bunlardan biri mezar sahibi erkeğin diğeri
ise karısının portre büstü olmalıdır30. Cenaze ziyafeti sahnesini farklı bölgelerden benzer
betimler ile karşılaştırdığımızda bunların M.Ö. 1 – M.S. 1. yüzyıl etkili üslup özelliklerine
sahip oldukları ortaya çıkmaktadır31. Heykeltraşiye ait herhangi bir kalıntıya yer verilmeyen
Güneybatı Mezar Odası ise muhtemelen Kuzeybatı ve Kuzeydoğu mezar odalarından sonraki
bir tarihte yapılmıştır.
IV. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Tarih kaynakları ve mevcut arkeolojik buluntular Yukarı Söğütlü’nün tarihi ve arkeolojisi
hakkında somut bilgi elde etmemize şimdilik yardımcı olamamaktadır. Bu bölgede
gerçekleştirilecek günümüz bilimsel esaslarına uygun sistemli araştırmalar önemli sonuçlara
ulaşılabileceğini vaad etmektedir.
28 Schmidt 1991: 103–116.
29 Pfuhl and Möbius 1979: 359.
30 Cenaze ziyafeti sahneleri konusunda bkz.: Borchert 1968: 186, 195–196, 197 vdd, 207–209; Cremer 1991 : 67–70,
104, 118; 1992: 14–15, 35, 58–59, 66, 82, 95; Dentzer 1969: 195; Gerhard 1827: Lev. 76,2.315; Klinkenberg 1902:
100; Letronne 1846: 8; Müller 1878: 753–754; Pervanoglu 1872: 51; Pfuhl and Möbius 1979; Schröder 1902: 46;
Thönges–Stringaris 1965: 1.
31Benzer örnekler için karş.: Stockholm, Milli Müze, Env. 936, M.Ö. 2. yüzyıl ilk yarısı (Pfuhl and Möbius 1979:
382, Kat. 1553, Lev. 224); İzmir, Basmahane Müze Env. 355, Manyas Gölü kenarındaki Ergili/Daskyleion’dan,
M.Ö. 1. yüzyıl (Pfuhl and Möbius 1979: 387, Kat. 1572, Lev. 229); Samos’tan, Tigani, Kastro Env. 102, M.Ö. 2.
yüzyıl sonu (Pfuhl ve Möbius 1979: 391, Kat.1589, Lev. 231); Kyzikos’tan, Paris, Louvre, Geç Hellenistik veya
Roma İmparatorluk Dönemi Başı (Comte de Clarac 1841: 727, No: 289, Lev. 155; Pfuhl and Möbius 1979: 393, Kat.
1599, Lev. 233); Karacabey’den, Bursa Müzesi Env. 91 veya 1664, M.Ö. 1. yüzyıl ilk yarısı (Pfuhl and Möbius
1979: 395, Kat. 1609, Lev. 234).
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
216
Yukarı Söğütlü’nün bulunduğu alandaki antik yerleşmenin kaderini ve tarihini bölgenin
diğer kentlerinde olduğu gibi Kommagene Bölgesi belirlemiş olmalıdır. Özellikle Keysun ve
Zeugma (Seleukeia ad Euphrat) gibi önemli merkezlere yakın bir noktadaki konumu stratejik
öneme sahip mevkideki konumu, bu yerleşmenin ilk kuruluş tarihinden itibaren önemli bir
istasyon görevi üstlendiğini işaret etmektedir.
Burada sunulan araştırmaya konu iki nekropolde incelenen mezarlar, Besni ve yakın
çevresinde sürdürdüğümüz bilimsel araştırma projemiz kapsamında incelediğimiz nekropollerde
tespit ettiğimiz mezar tiplerinin karakteristik genel özelliklerini tekrarlamaktadır32. Araştırmaya
konu bölgede düzlükteki tarım alanını güneydoğu ve kuzeybatı yönlerinde kuşatan dağ
uzantılarının kayalık yamaçları gömütler için değerlendirilmiştir. Bu bağlamda güneydoğu ve
kuzeybatıda olmak üzere iki nekropol alanı söz konusudur. Nekropollerde görülen mezarların
bilinmeyen bir tarihte izinsiz sürdürülen kazı çalışmalarıyla açığa çıkarıldığı, bunlardan
çoğunun yağmur sularının taşıdığı toprakla ve çevreden dökülen taşlarla dolduğu tespit
edilmiştir. Değinilen bu mezarlarda bilinçsiz kişilerce yeniden izinsiz kazı çalışmaları
sürdürüldüğü gözlemlenmiştir.
Nekropollerde ölüm sonrası inançları ve ölü kültü ile ilgili bazı buluntulara rastlanmıştır33.
GD-Mezar 1’in güneybatı duvarına oyulmuş aedicula ve KB-Mezar 1/Tatarın Mağarası’nın
dromosunun güneydoğu ucunda aynı kayaya oyulmuş kare kesitli küçük sunak, ölü kültüne ait
somut kalıntılardır. GD-Mezar 1’in dromosunun kuzeydoğu ucunda, mezar kapısının üst
kısmına gelen yüzeyde aynı kaya yüzeyine kabartma olarak işlenmiş kaya stelinde bir büste yer
verilmiştir. Değinilen somut bulgular Yukarı Söğütlü nekropollerindeki ölüm sonrası inançları
ve ölü kültü konusunda herhangi bir genelleme yapmak için yetersizdir, ancak bu hususta fikir
vermektedir.
Yukarıda da değinildiği gibi nekropollerdeki bütün mezarlar soyulmuştur. Açılmadan
günümüze kadar gelen mezarlarda bilimsel kazılar sürdürülmemiştir. Dolayısıyla mezarlara
bırakılan ölü hediyeleri konusunda bilgi yoktur.
Nekropoller incelememiz kapsamında ayrı ayrı ele alınmış, tanımlana bilen GD-Mezar 1 ve
KB-Mezar 1 ayrıntılı biçimde değerlendirilmiştir. Ancak nekropollerin ve diğer mezarların
tarihlenmesi ile ilgili bazı sorulara yanıt bulunamamıştır. Nekropol alanlarında görülen
kalıntılar, mezarların erken veya geç tip tespitinde yetersiz kalmıştır. Bunun yanı sıra bölgede
yaşayan insanların ölümden sonraki yaşam inançları uyarınca kendileri ve aile fertleri için
mezarlar yaptırdıkları, söz konusu mezarların ise mezarları yaptıranların toplumdaki sosyal
statüsüne, ekonomik gücüne ve dönemin gelenek – göreneklerine göre çeşitlilik gösterdiklerini
ortaya koymuştur.
GD-Mezar 1’deki girland kabartmaları mezarın M.S. 1. yüzyıldan sonra – M.S. 2.
yüzyıldan önce yapıldığı fikrini vermektedir. KB-Mezar 1’in cenaze ziyafeti sahneleri M.Ö. 1 –
M.S. 1. yüzyıl etkilidir, ancak Korinth başlıkları doğa ve insan kaynaklı tahribatla karşı karşıya
kalmış olmasına rağmen M.S. 2. yüzyıl başları kanaati uyandırmaktadır. Anadolu M.S. 1.
yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun etkisindedir. Yönetici sınıf Hellenistik dönemden kalma
gelenekleri sürdürmektedir. Romanın Anadolu’daki eyaletlerde oluşturduğu yönetici sınıf
ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Bunlar sosyal yaşamda Romalı aristokratlar gibi olmasa da
benzer görkemli standartlara sahip olmuştur. İncelenen iki mezar yapısında Hellenistik etkili
Roma gömü ve gömüt kültürünün etkisi somut biçimde belgelenmektedir.
32 Zeyrek 2006: 157–161, 178–186.
33 Antik çağ ölü kültü, gömü geleneği ve ölüm sonrası yaşam inançları ile ilgili bkz.: Altmann 1905: 306; Arce 1988:
199; Coward 1998; Cumont 1942; Engels 1998; Feldmann – Fuchs-Heinritz 1995; Février 1990: 358–390; Fink
1978: 295–323; Gladigow 1980: 119–133; Hasenfratz 1998; von Hesberg 1992; Jastrzeboska 1981; Kierdorf 1991:
71–87; Kistler 1998; Otto 1958; Richard 1978: 1121–1134.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
217
I. Antiokhos’un reform politikası krallığın sınırları içerisinde ölü kültü ve mezar
mimarisinde de etkili olmuştur. Kralın etnik kökenindeki doğululuk ve batılılık, ölü kültü ve
gömüt kültüründe kendini göstermiştir. Kraliyet kültünün baş merkezi olan Nemrud Dağı’nda
yer alan kral mezarı, Dikili Taş (Sesönk) ve Karakuş tümülüsleri Kommagene halkının mezar
mimarisine örnek olmuştur. Doliche, Perre ve Turuş nekropol alanlarında sürdürülen
çalışmalarda açığa çıkarılan mezarlar, Kommagene bölgesinin genelinde belirli bir gömüt
tipinin yaygın olduğunu belgelemiştir34. Besni ve çevresinde yapılan incelemeler, bu fikri
destekleyen bulgular ortaya koymuştur35. Yukarı Söğütlü’de tespit edilen GD-Mezar 1 ve KBMezar
1 mezar yapıları Kommagene krallık gömüt geleneğinin Roma etkili mezar yapılarında
sürdürüldüğünü kanıtlayan örnekler olması açısından önem taşımaktadır36.
Kayalık yamaçlarda yeraltında kaya içine oyulmuş, tek ve çok odalı mezar yapılarından
“Dromoslu Tip” grubunun tekneli arcosolium mezar nişli kaya mezarlarının karakteristik
özelliklerine sahiptir.
Yapım maliyeti yüksek olan yeraltına oyulmuş bu mezar yapıları lüksü işaret etmektedir.
Dolayısıyla bunlar, büyük ihtimalle Yukarı Söğütlü’deki antik yerleşmenin refah dolu zenginlik
döneminde yapılmıştır. Konut mimarisini taklit eden bazı mimari detaylara ve bezemelere de
yer verilen mezar yapılarının iç mekanlarında tavan bölümü tonoz biçiminde işlenmiştir.
Güneydoğu ve Kuzeybatı nekropollerinde tanımlanan arcosoliumlu oda mezarları, Perre
(Pirin – Adıyaman), Doliche’de (Dülük – Gaziantep) ve Seleukeia ad Euphrat (Zeugma/Belkıs –
Gaziantep) ayrıntılı biçimde tanımlanan ve değerlendirilen mezarların yakın benzerleridir37. Bu
tip mezarlar Anadolu’nun dağlık ve kayalık araziye sahip farklı bölgelerinde yaygın biçimde
karşımıza çıkmaktadır38. Ancak bunların kökeni ve tarihlendirilmeleri ile ilgili farklı görüşler
ileri sürülmektedir39. Dağlık Kilikia bölgesinde yer alan Adrassos (Balabolu) antik kentinde
bulunan arcosolium tipi mezarların Geç Hellenistik – Erken Bizans dönemleri arasında
kullanıldığından söz edilmektedir40. Aynı bölgede Elaiussa Sebaste ve Korykos’ta açığa
çıkarılan mezarların M.Ö. 1. – M.S. 1. yüzyıl ilk yarısına ait oldukları belirlenmiştir41.
Kanytelleis kaya mezarlarından bazıları belgeler yardımıyla M.S. 1. yüzyılın ilk yarısına
tarihlenmiştir42. Termessos’ta açığa çıkarılan benzer mezarlar ise M.S. 30 – 70’e ve M.S. 2. –
3. yüzyıllara somut biçimde yerleştirilmiştir43. Doliche’de bulunan arcosoliumlu mezar
odalarının Hellenistik dönemden itibaren Bizans dönemine kadar uzun süre kullanıldığı tespit
edilmiştir44. Değinilen tarihlemeler, Besni ve çevresinden arcosoliumlu mezar odalarının ilk
evresinin Geç Hellenistik dönem olabileceği fikrini vermektedir.
güneybatısında ve antik dönemde Kommagene adıyla bilinen bölge içerisinde bulunan bir köy
yerleşmesidir1. Yerleşim alanı Keysun Ovası’nın güneybatısında, Torosların uzantısı olan bir
dağın güney yamacında gelişmektedir (Resim 1). Güneydoğu ve kuzeybatıda yükselen kayalık
dağ uzantıları köyün mekânsal sınırlarını belirlemektedir. Antik kalıntılar modern yerleşmenin
altında kalmıştır.
Yazılı kaynaklar ve arkeolojik belgeler araştırmaya konu alanda bulunan antik yerleşmenin
adı konusunda bilgi vermemektedir. Bu bölgede kurulan yerleşmenin kaderini ve tarihini
muhtemelen bölgenin diğer kentlerinde olduğu gibi Kommagene Bölgesi belirlemiştir. Tarım
için elverişli, verimli toprağıyla günümüze kadar önemini korumuş olan Keysun Ovasına yakın
stratejik bir mevkideki konumu, ilk kuruluş tarihinden itibaren önemli bir istasyon görevi
üstlendiğini işaret etmektedir.
II. ARAŞTIRMALARIN TARİHÇESİ
Bölgede şimdiye kadar günümüzün arkeoloji anlayışı ve bilimsel çalışma esaslarına uygun
geniş çapta bir araştırma yapılmamıştır. Köyün merkezinde Adıyaman Müze Müdürlüğü’nce
1983 yılında kurtarma kazısı çalışmaları sürdürülmüştür. Bu kazılar sırasında taban
mozaiklerine ait kalıntılar açığa çıkarılmıştır. Mozaiklerin bulunduğu alanda sistemli bir
inceleme henüz gerçekleştirilmemiştir. Mozaikte okunan yazıt, ait olduğu yapının bir kilise
olduğunu belgelemektedir. Ancak mevcut bilgiler yapının planını tespit etmemiz için
Burada sunulan çalışma T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 16.08.2006 tarih ve 134887 sayılı yüzey
araştırması izni ile gerçekleştirilen yüzey araştırmamızda elde edilen bulgu ve buluntular ışığında
hazırlanmıştır. Bu vesileyle T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel
Müdürlüğü’nün Sayın yetkililerine, Adıyaman Valisi Sayın Halil Işık’a, Besni Kaymakamı Sayın Hulusi
Şahin’e, Besni Belediye Başkanı Sayın İbrahim Öztürk’e, araştırmanın her aşamasında özverili ve yapıcı katkılarını
esirgemeyen araştırma ekip üyemiz Sayın Ali Nadir Zeyrek’e, ayrıca bize rehberlik eden Sayın İrfan Yılmaz’a
(Öğretmen, Besni Anadolu Lisesi) teşekkürü borç bilirim.
1 Koordinat: 37° 32' 00" K; 37° 46' 00" D
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
196
yetersizdir2. Köy meydanında ve evlerin duvarları kenarında çevreye dağılmış biçimde duran
mimariye ait parçalar – sütun tamburları ve başlıkları– muhtemelen bu yapıya aittir. “Besni
Kültür Varlıklarının Tanıtılması ve Ülke Turizmine Kazandırılması” isimli proje, bölgedeki
2005 yılında ilk kez tarafımızdan başlatılan sistemli arkeolojik çalışma niteliği taşımaktadır.
Projenin bu alt yapı hazırlık döneminde Yukarı Söğütlü’deki yüzeyde görülebilen antik
kalıntılar ve izinsiz sürdürülen kazıların meydana getirdiği tahribatlar dikkatimizi çekmiştir.
2005 yılı çalışmalarımızda elde ettiğimiz bilgi, bulgu ve belgelerin genel değerlendirmesini
topladığımız ve arkeoloji bilimi dünyasının ilgisine sunduğumuz kitabımızda Yukarı Söğütlü’ye
de konular kapsamında yer verilmiştir3.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 1. Yukarı Söğütlü, kuzeybatıdan genel
“Besni ve Yakın Çevresinde Yüzey Araştırmaları–2006” başlıklı proje kapsamında Yukarı
Söğütlü’yü konu alan incelemelerimiz de derinleştirilmiştir4. Köyün merkezindeki meydanda ve
evlerin bahçelerinde çok sayıda zeytinyağı presine ait kalıntı tespit edilmiştir. Bu kalıntıların
yakınında ise su kuyuları bulunmaktadır. Yerel halktan kişiler yakın tarihe kadar çevrede zengin
zeytin ağaçlarının varlığından söz etmektedir. Ancak bugün bu ağaçları görmek mümkün
değildir. Zeytin ezgi taşlarının boyutları (Ç: ortalama 1.70 – 2.00 m; K: 0.50 m) yağ üretiminin
ancak yöre halkının kendi ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde olduğunu işaret etmektedir.
Yüzeydeki kalıntılar herhangi bir yağ üretilen işletmenin bulunduğunu belgelemek için
yetersizdir.
Burada sunulan çalışmada ise Yukarı Söğütlü’nün güneydoğu ve kuzeybatısında yükselen
yamaçlarda tespit edilen kaya mezarları değerlendirilmiştir. Aşağıda köyün yakın çevresinde
2 Zeyrek 2006: 110–111; Yener 1994: 379.
3Zeyrek 2006.
4T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün 16.08.2006 tarih ve 134887
sayılı yüzey araştırması izni.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
197
incelenen iki nekropol alanı ve bu nekropollerde içine girilebilen iki mezar yapısı ayrıntılı
biçimde ele alınmıştır.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 2. Güneydoğu Nekropol alanı, Güneydoğu’dan
III. NEKROPOLLER
A) Güneydoğu Nekropolü
Nekropol Alanının Genel Tanımı
Kuzeybatı – güneydoğu yönünde yay biçiminde kıvrılan engebeli bir yüzey şekline sahip
olan kayalık bir dağ, modern köyü çevrelemektedir (Resim 2). Anılan dağın sarp ve engebeli
yamaçlarında kaya içine yeraltında oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden dromoslar
tespit edilmiştir. Bunlar yüzeyde birbirine yakın mesafede, ancak dağınık biçimde yer
almaktadır. Bu da belirli bir plana uyulmadan arazi yapısının imkân verdiği alanın mezar yapısı
için tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Mezarlara ulaşımı sağlayan herhangi bir yol kalıntısı
izlenememiştir.
Yüzey incelemeleri dromosların kural olmamakla beraber genelde güneybatıdan
kuzeydoğuya doğru eğimle derinleştiklerini, yaklaşık 0.90 – 1.00 m genişliğe, 6.00 – 6.30 m
uzunluğa sahip olduklarını ortaya koymuştur. Dromosların içerisi taş ve toprak ile dolmuş
durumdadır. Ancak bilinmeyen bir tarihte mezarlara izinsiz kazı yapanlar tarafından girildiği ve
tahrip edildiği anlaşılmaktadır. Kapı seviyeleri dolgu taş ve toprak altında kaldığından girişe
uzanan rampalar, giriş kapıları ve girişin açıldığı mezar odası/odaları hakkında bilgi yoktur.
Yöre halkı nekropol alanının genişlediği yamacın eteğinde, modern yerleşmenin başladığı
bahçelerin içerisinde rastlantı sonucu tespit edilen basit ve gösterişsiz toprak gömüden söz
etmektedir. Edinilen bu bilgiler yardımıyla gömülerin toprak yüzeyde cesedin sığabileceği
boyutlarda ve mevcut taban seviyesinin altında kalacak biçimde açılan çukurlara doğrudan
yapıldığı anlaşılmaktadır5.
5Toprak mezarlar her dönemde yaygın biçimde kullanılmış mezar tipleridir. M.S. 2. yüzyıl Anadolu’nun geneli için
olduğu gibi Besni ve çevresinde de zenginlik ve refah dönemi olmuştur. Lüksü işaret eden lahitler ve kaya mezarları
gömüler için tercih edilmiştir. Dolayısıyla Roma imparatorluk dönemine tarihlenen toprak mezarların M.S. 3.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
198
GD-Mezar 16
Nekropol alanında içerisine girilebilen tek mezar yapısıdır. Yerleşmeyi güneydoğuda
sınırlayan tepenin kuzeybatı yamacının üst kısımında bulunmaktadır (Resim 2).
Mezar Yapısının Mimarisi
Girişi güneybatı yönünde başlayan dromos (G: 1.00 m; U: 6.40 m), kuzeydoğu
doğrultusunda eğimle derinleşmektedir (Resim 3–4). Dromos izinsiz kazı çalışmaları
sürdürülürken mezar odasından çıkarılan hafriyat doprağı ile doldurulmuştur. Bu da dromosun
tabanını tanımlamamızı engellemektedir. Dromosun kuzeydoğu ucunda üst kenarı cephede
şişkin kemerli bir kapıya ulaşılmaktadır (Y: 0.90 m; G: ~1.00 m). Tek parça, kabaca işlenmiş ve
yuvarlak form verilmiş büyük yassı taş bir blok kapı taşı olarak kullanılmış olup, kuzeybatı
yönünde oyulan niş içerisinde in situ durmaktadır7. Tabanda bir eşik bulunmaktadır. Kapının
üst kısmında bir erkek büstü kabartması görülmektedir (Y: ~0.50 m; G: ~0.40 m). Bu figür
cepheden betimlenmiştir. Ancak doğa ve insan kaynaklı tahribatla yüzey aşınmış olduğundan
detaylar hakkında bilgi yoktur8.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 3. Plan, GD-Mezar 1, ölçeksiz
yüzyıldan önce yaygın olmadığını kabul etmek mümkündür. M.S. 3. yüzyıldan itibaren imparatorluğun genelinde
yaşanan siyasi huzursuzluk ortamı ve ekonomik gerileme, gömü ve gömüt geleneğini de etkilemiş olmalıdır. Toprak
mezarlar Besni ve çevresinde muhtemelen Roma İmparatorluk döneminin sonlarından itibaren Geç Antik Çağda ve
Bizans dönemlerinde yaygınlaşmıştır. Ekonomik sıkıntılar ve Hıristiyanlığın da etkisiyle lahit ve mezar odaları gibi
oldukça pahalı ve gösterişli mezarlar yapılmamıştır. Zeyrek 2006: 194.
6 İleride gerçekleştirilecek kazı ve araştırmalarda karışıklık yaratmaması açısından mezarı isimlendirirken nekropolün
bulunduğu yönü dikkate alarak Güneydoğu (GD), mezar numarası için ise Mezar 1 (GD-Mezar 1) kodu tarafımızdan
verilmiştir.
7 Mezarda bilinmeyen bir tarihte sürdürülen izinsiz kazılar sırasında kapı kanadı görevi gören bu blok, niş içerisindeki
yuvasına itilerek içeri girilmiştir. Kapı nişinin boşluğu arkada mezar odası var şeklinde değerlendirilmiş ve mezar
odasının iç kısmında kuzeybatıdaki yüzeye geniş bir delik açılmıştır. Kapı taşının niş içerisindeki kenarı
görülmektedir.
8 Baş 2/3 eksiktir. Sağ omuzdan itibaren sol koltuk altına doğru tabaka halinde kırılmıştır. Ancak boynun sağ yanında
giysinin dik açı yapan köşeli boyun açıklığı tanımlanabilmektedir. Sağ omuz üzerindeki kumaş tomarına ait kıvrım
kalıntısı mantoya aittir.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
199
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 4. Dromos, GD-Mmezar 1, Güneybatı’dan
Mezar kapısı doğrudan tek odalı bir mezara açılmaktadır (Resim 3). Dromos toprak ve taş
ile dolu olduğundan mezar odasına bir insanın zorlukla girebildiği bir açıklıktan
ulaşılabilmektedir. Kapı açıklığı mezar odasının iç kısmında dikdörtgen formludur. Söveler ve
lento dışa doğru kademeli olarak yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir (Resim 5).
Lentonun üzerinedeki kalıntılar bu alana kazıma çizgi ile bir madalyon işlendiğini
belgelemektedir. Madalyon kıvrımının üst kısmına ait küçük bir kalıntıya dikey aksta bağlanan
kazıma çizgi madalyon içerisinde dört kollu bir haçı işaret etmektedir.
Mezar odası dikdörtgen planlıdır. Duvarlar ve tavan kabaca işlenmiştir. Yüzeyde görülen
sıva kalıntıları mekânın tüm iç yüzeyinin ve tavanının sıvalı olduğunu işaret etmektedir. Ayrıca
duvar resimlerinin mevcut olabileceği fikrini vermektedir9. Tavan, kuzeydoğu – güneybatı
yönünde uzanan beşik tonoz biçimlidir. Kemer ayağı mezar odasını dört yönde çevreleyen
korniş üzerine oturmaktadır. Korniş aynı kayaya kabartma işlenmiştir.
Mezar odasının üç duvarında (kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneydoğu) aynı kaya içerisine
oyulmuş mezar nişleri bulunmaktadır. Güneybatıdaki giriş cephesinde ise giriş kapısının
güneydoğu yanında, mezar odasının köşesine yakın noktada bir aedicula işlenmiştir (Resim 5).
Aedicula iki bölümden oluşmaktadır. Alttaki bölüm bir podium şeklindedir. İki yandaki ayak
dörtgen kesitli olup, ahşap işçiliği fikrini vermektedir. Aediculanın üst bölümü dikdörtgen bir
niş formuna sahip olup, üst kenarı kemerlidir ve yarım kubbe biçiminde derinleşmektedir. Nişin
iç yüzeyi ise yuvarlatılmıştır. Yarım kubbenin cephe kısmındaki kemer alnı şişkin kemer tipi
biçimindedir. Bu kemerin yüzeyi ise kıvrılan kademeli silme bezemeye sahiptir. Kemer ayakları
nişin iki yan kenarını da belirleyen pilaster antelerin başlıkları üzerine oturmaktadır.
Buraya kadar genel mimarisine değinilen mezar odasının mezar nişleri ve mezarları konusu
aşağıda ayrıntılı biçimde incelenecektir.
9 İleride mezar odasını dolduran hafriyat toprağının temizlik çalışmaları sürdürülecek olursa duvar resmine ait kalıntı
bulunabileceği ihtimali dikkate alınmalıdır.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
200
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 5. GD-Mezar 1, giriş cephesi (Güneybatı), mezar odasının içinden
Mezarlar
Kuzeydoğu Duvarı
Bu cephede üstte tek, altta ise aynı düzlemde yan yana simetrik biçimde birbirini
tekrarlayan formda iki olmak üzere toplam üç adet arcosoliumlu mezar nişi mevcuttur (Resim
6). Nişler ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişleri tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını
taşımaktadır.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 6. GD-Mezar 1, mezar odasının Kuzeydoğu cephesi
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
201
Simetrik iki aedicula üstteki mezar nişinin iki yanında yine aynı kaya içine oyulmuştur.
Bunlar giriş cephesinde kapının yanında tanımlanan aedicula ile boyut ve işçilik açısında
benzerliklere sahiptir, ancak podiumları yoktur. Aediculae ve bunların ortasında yer alan
arcosoliumlu mezar nişi mezar odasının üst örtüsünü oluşturan tonoz kemerinin yan duvarlara
oturduğu yüzey hizasında mezar odasını çevreleyen korniş üzerine oturmaktadır. Arcosolium
beşik kemer tipinde olup, alın kısmı aediculaeda tanımlandığı gibi dışa doğru kademeli olarak
yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir. Kemer ayakları dört yivli pilaster antelerin
üzerindeki Ion tipi başlıkların üzerine oturmaktadır. Mezar nişinin iç yüzeyi dar yanlarda ve
uzun kenar yüzeyinde geniş yay kıvrımlı girland çelengi ve bunları taşıyan bukranion
kabartmamaları ile bezenmiştir. Kabartmalar kaba işçilikli olup, yüzey aşınmıştır. Bukranionlar
ise tahrip edilmiştir.
Kornişin alt kısmında simetrik iki arcosolium mezar nişi aynı kaya yüzeyinden içe doğru
oyulmuştur (Resim 6). Arcosoliumlar basık kemer formunda işlenmiş, kemer alınları dışa doğru
kademeli biçimde yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir. Kemer ayakları iki mezar
ortasında dört yivli işlenmiş sütün gövdesinin üzerindeki Ion başlığının üzerine, iki yanda ise
mezar odasının köşesinde yüzeye kabartma işlenmiş benzer sütun gövdeleri ve başlıklarına
oturmaktadır.
Gömüler yukarıda tanımlanan üç niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu üç
lahide yapılmıştır. Lahitler nişlerin içlerini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir. Lahitlerin kapakları bugün yerlerinde mevcut değildir.
Dolayısıyla lahit kapakları hakkında bilgi yoktur.
Güneydoğu Duvarı
Tonoz ayaklarından biri ile mezar odasının bu yöndeki duvarını mezar odasının üst kenarını
çevreleyen kornişin uzantısı sınırlamaktadır. Duvar yüzeyinde üç adet arcosolium mezar nişi
bulunmaktadır (Resim 3). Buradaki nişler kuzeydoğu duvarında kornişin altında kalan bölümde
tanımlanan basık kemerli nişler ile yakın benzerliklere sahiptir. Ortadaki mezar nişinin kemer
alın çerçevesi iki yandaki kemerler ile aynı Ion tipi sütun başlıkları üzerine oturmaktadır. Yan
nişlerden kuzeydoğu yöndeki, mezar odasının kuzeydoğu-güneydoğu köşesinde kuzeydoğu
duvarında oyulmuş nişin kemer ayağı ile aynı sütun başlığını paylaşmaktadır. Nişlerin iç
yüzeyinde herhangi bir bezeme görülmemektedir. Lahitler, mezar odasında tespit edilen
diğerleri gibi nişlerin içlerini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle
meydana getirilmiştir.
Kuzeybatı Duvarı
İncelemeye konu bu duvarda görülen mezar nişleri de arcosoliumludur (Resim 3 ve 7).
Bunlar, mezar odasının güneydoğu duvarında ve kuzeydoğu duvarın alt bölümünde
tanımlananlar ile hem mimarileri hem Ion tipi sütun başlıkları ve dört yivli ante pilasterlerinden
oluşan kabartma motifleri ile tipolojik açıdan yakın benzerliklere sahiptir. Lahitler mezar
odasının bu yönünde de nişlerin içlerini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir.
Mezar odasında izinsiz sürdürülen kazı çalışmalarında içeriden dışarıya atılamadığı
anlaşılan dolgu toprağı mekân içerisinde sağa-sola aktarılmıştır. Söz konusu bu fiziki
müdahaleler mezar odasının kuzeybatı duvar kenarı ve tabanı hakkında fikir verecek kalıntıları
açığa çıkarmıştır. Lahitlerin oturduğu zemin ile mezar odasının tabanı arası
basamaklandırılmıştır. Arcosolium kemerlerinin oturduğu Ion başlıkları altındaki yivli sütun
pilasterleri basamak üst seviyesinde tabana oturmaktadır. Mevcut kalıntılar sütun kadidesi tespit
etmeye yardımcı olmamıştır. Ancak sütunların oturduğu alan ile lahitlerin bulunduğu kısım
arası kanal ile ayrılmış ve sütunların altında bir pilinthos görünümü verilmiştir.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
202
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 7. GD-Mezar 1, mezar odasının Kuzeybatı cephesi
Ara Değerlendirme
Yukarıda ayrıntılı tanımı yapılan mezar yapısı, Besni ve yakın çevresinde tespit edilen kaya
mezarlarından tek odalı hipoje tipinin tekneli arcosoliumlu mezarlar grubu için belirlenen
karakteristik özelliklere sahiptir10. Basit rampa şeklinde derinleşen dromosun kapısı doğrudan
mezar odasına açılmaktadır. Mezar odasının tavanı beşik tonoz şeklinde işlenmiştir. Duvarlarda
tonoz ayağı seviyesinde görülen bir korniş dışında mimariye ait bezeme yoktur. Ancak mezar
odasının tavanında ve duvarlarında görülen kireç harçlı kalıntılar, mezar odasının tavan ve
duvarlarının sıvalı olduğu fikrini vermektedir.
Duvarlarda aynı kayaya oyulmuş mezar nişleri tekneli arcosoliumlu olup, bunların yan
kenarlarını sınırlayan dört yivli pilasterler üzerindeki Ion tipi başlıkların taşıdıkları üç silmeli
kemer alınları aynı kayaya kabartma işlenmiştir ve mezar nişlerine aedicula görünümü
kazandırmıştır. Değinilen Ion başlıklı cephe mimarisi Kommagene bölgesinde incelenen
mezarlarda şimdiye kadar tespit edilememiştir11.
Mezar yapısının dışında dromos kapısının alınlığının üst kısımlarında bulunan mezar
stelindeki büst kabartması tipolojik ve ikonografik açıdan değerlendirme yapmaya yardımcı
olmamaktadır. Ancak Roma heykel sanatının etkisini taşıyan büstü Roma dönemi içerisinde
değerlendirmek mümkündür12.
Güneybatı cephede güneybatı – güneydoğu duvarlarının kesiştiği köşe yakınında bulunan
aedicula, mezar yapısında ölü kültü ile ilgili bir kutsal bölüme yer verildiğini işaret etmektedir.
Buradaki incelemeye konu aedicula, Pompei evlerinde çok sayıda örneğini gördüğümüz Roma
ev kültü geleneğine ait nişler ile tipolojik açıdan yakın benzerliklere sahiptir13. Anadolu’da
10Zeyrek 2006: 178–186.
11Anadolunun farklı bölgelerinde incelenmiş mezar yapılarında da Ion başlıklarının tarihlenmesine yardımcı olacak
paralel bulunamamıştır. Mezarların cephe mimarisi ile ilgili bilinenler de halen tartışmalıdır. Örneğin Dağlık
Phrygia’da Afyon Ayazin’den bir kaya mezarının cephe mimarisinde kemer tam plastik Ion sütun başlıkları üzerine
oturmaktadır (Perrot and Chipiez 1890: 127–131, 140–141; Ramsay 1882: 263, Lev. 29, 6). Ancak mimariye ait bu
kalıntıların tarihlendirilmesi hususu araştırmacılar tarafından tartışılmaktadır (Kortanoğlu 2006: 71; Körte 1898: 146–
148; Haspels 1971: 305; Ramsay 1888: 373; Reber 1897: 63).
12Roma imparatorluk dönemi mezar yapılarının heykeller, büstler ve kabartmalar ile donatılması yaygın bir
uygulamadır. Guntram 1993.
13 Aediculaların mimariye ait farklı uygulamaları için bkz.: Boyce 1937: 10–17.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
203
bunların en seçkin örneklerini Ephesos Yamaç Evleri 1 ve 2’de görmekteyiz. Ancak Anadolu
mezar kültü geleneği ile bağlantılı somut buluntuların yeterli olmaması Yukarı Söğütlü’den
mezar yapısında tespit ettiğimiz aediculanın Anadolu mezar mimarisi ve geleneği kapsamında
irdelenmesini engellemektedir. Kommagene bölgesinde ve Anadolu’nun farklı merkezlerinde
sürdürülecek araştırmalardan elde edilecek bulguların ileride bu konuya açıklık kazandırmasını
ümit etmekteyiz. Fakat burada Roma ev kültü geleneğinin mezar kültünü etkilediği bir
uygulamadan söz edilmesi mümkündür.
Mezar odasının kuzeydoğu duvarındaki kornişin üst kısmında bulunan iki aedicula büyük
ihtimalle mezar hediyelerinin korunması fonksiyonuna sahiptir. Aediculae ortasındaki mezar
nişinin üç kenarını çevreleyen girlandlar ve bunları taşıyan bukranionlar doğa ve insan kaynaklı
yoğun aşınmayla tahrip olmuştur. Detaylar belirsizdir. Mezar yapısında mevcut diğer mezar
nişlerinin içerisinde kabartma bezemeye yer verilmemiştir. Roma’da hayvan başının taşıdığı
girland motifi İmparatorluk Dönemi başlarından beri bilinmektedir. Bu motif M.Ö. 1. yüzyıldan
itibaren bukranionların taşıdığı biçimi almıştır. Traianus dönemi (M.S. 98–117) başlarında lahit
kabartmalarında girlandların figürler tarafından taşındığı uygulamalar ortaya çıkmıştır. Ancak
değinilen bu gelişme/değişim Anadolu’da aynı olmamıştır. Girland kabartması sunaklar
üzerinde Hellenistik dönemden beri görülmektedir. Girland motifinin mimariden ve/veya
sunaklardan lahitlere, gömüt kültürüne geçişi ile ilgili sorulara henüz yanıt bulunamamıştır. Bu
geleneğin Anadolu lahitlerinde olduğu gibi mezalarında da M.S. 2. yüzyıldan önce başlamış
olması gerekir kanaati taşımaktayım14.
Buraya kadar sunulan değerlendirmeler incelemeye konu seçtiğimiz mezar yapısının M.S.
1. yüzyıldan sonra – M.S. 2. yüzyıldan önceki bir tarihte yapıldığını, mezar nişlerinin ve
bezemelerin işçiliğinde ve tekniği farklılık göstermediğini somut biçimde belgelemektedir. Bu
da mezar nişlerinin ve aediculaların farklı dönemlerde değil, mezar yapısının geneli ile birlikte
bir bütün olarak planlandığı ve oyulduğu fikrini vermektedir. Mezar odasının kuzeydoğu
duvarında iki aedicula ile sınırlı mezar nişi, içerisindeki girland kabartmaları ile diğer nişlerden
daha önemli bir konuma sahiptir. Dolayısıyla bir aile mezarlığı fonksiyonuna sahip mezar
yapısında aile büyüğüne ayrılmış ayrıcalıklı bir gömüt yeri söz konusu olmalıdır.
Kapı lentosu üzerinde tanımlanan kazıma çizgi ile yapılmış dairesel ve buna düşey bağlanan
motif kalıntısını madalyon içerisinde haç olarak tanımlamak mümkündür ve mezar yapısının
Hıristiyanlık döneminde ikinci kullanım evresine sahip olduğu kanaati uyandırmaktadır.
B) Kuzeybatı Nekropolü
Nekropol Alanının Genel Tanımı
Araştırmaya konu bölgede tespit edilen ikinci nekropol alanı Yukarı Söğütlü modern
yerleşmesinin yaklaşık 500 m kuzeybatısında, kuzeydoğu – güneybatı yönünde uzanan ve fazla
yüksek olmayan engebeli, kayalık bir dağ uzantısının yamacında gelişmektedir (Resim 8).
Güneydoğu nekropolünde olduğu gibi burada tespit edilen mezarlar da bilinmeyen bir
tarihte sürdürülen izinsiz kazılarda açığa çıkarılmış ve tahrip edilmiştir. Geçen zaman içerisinde
içleri toprak ve taş ile dolmuş bu mezarların çoğu yakın tarihte ikinci kez kazılmış ve yeniden
kapatılmıştır. Bazılarında ise kaçak kazılar halen sürdürülmektedir.
Mezar Tipleri
Bu nekropolde farklı mezar tiplerinin yanyana uygulandığı görülmektedir. Yeraltında
oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden çok sayıda dromosu yüzeyde tespit etmek
mümkündür. Bunların yakın çevresinde basit ve lahit formlu khamosorion tipi mezar örnekleri
mevcuttur.
14Boschung 1993: 37–42; Işık 1993: 9–21.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
204
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 8. Kuzeybatı Nekropol alanı, Kuzeybatı’dan
Kayaya Bağlı Lahitler: Khamosorion Tipi
Tanım
Bunlar tek veya ikili gruplar halinde görülmektedir. Uzun dikdörtgen kesitli sanduka biçimli
bir tekne ve buna ait kapaktan oluşan mezarlardır15. Yüzeyde tespit edilen incelemeye konu
mezar örnekleri, bunların yapımında yer seçimi ile ilgili herhangi bir kuralın söz konusu
olmadığını ortaya koymuştur. Ancak lahit teknelerinin kayaların içine oyulmuş olması
karakteristiktir. Lahit teknesi için uygun olmayan yüzeyler teraslanmış, yamaçları ise
düzlenmiştir16 (Resim 8).
Araştırmamızın bu bölümünde incelediğimiz mezarları işçilikleri yardımıyla bunları iki
grupta toplamak mümkündür. Khamosorionların bazıları kaya içerisine düzgün bir şekilde
oyulmuş dikdörtgen biçimli basit çukur formundadır. İkinci tip mezarlar ise daha ince işçilikli
yapılmıştır. Üst kenarları kapağın oturabilmesi ve kaymaması için çepeçevre hafifçe
yükseltilmiştir17.
Ara Değerlendirme
Yukarıda genel tanımı yapılan khamosorion tipi mezarlarda tarihlemeye yardımcı bezeme,
profil, yazıt vb. unsurlar tespit edilememiştir. Dolayısıyla bunları tarihlendirmek oldukça
zordur. Besni yöresinde incelenen khamosorion tipi mezarların genel değerlendirmesi bu tip
mezarların bölgede M.S. 1. yüzyıl ikinci yarısından itibaren yapıldığını ve iki üç kuşak
kullanıldığını ortaya koymuştu18. Değinilen tarihlendirmeyi Yukarı Söğütlü nekropolünden
khamosorion mezar örnekleri için de önermemiz mümkündür.
15Bunların uzunlukları genelde ~2.20 m, genişlikleri 0.85 – 0.95 m derinlikleri ise yine 0.40 – 0.60 metredir.
16Nekropol alanında mevcut görülebilen örnekler arasında niş mezarlar ve arcosoliumlu mezarlara rastlanmamıştır.
İleride gerçekleştirilecek sistemli kazı ve temizlik çalışmaları bu hususa açıklık kazandıracaktır.
17Bunların örnekleri Ören Köyü’nün kuzeyinde yükselen tepenin kayalık yamacında ve Kesmetepe’nin yakınlarında
yer alan Su Gözü mevkiindeki nekropol alanlarında tespit edilmiştir.
18Zeyrek 2006: 181.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
205
Hipojeler
Yeraltında kaya içine oyulmuş, tek veya çok odalı mezar yapıları bu mezar grubunu
oluşturmaktadır.
Yapımı Yarım Bırakılmış Bir Mezar Yapısı
Nekropol alanının geliştiği tepenin eteğinde, Yukarı Söğütlü’ye uzanan yolun kenarında
tespit edilen dromoslardan biri yakın tarihte sürdürülen izinsiz kazıda açığa çıkarılmıştır (Resim
9). Hipoje tipi mezarların yapım aşamaları hakkında bize somut fikir vermiş olması açısından
nekropoldeki bu dromosun ayrı bir önemi vardır.
Dromos, ana kaya içerisinde güneydoğudan kuzeybatı yönüne doğru rampa yaparak
derinleşmektedir. (G: 1.00 m; U: 6.10 m). Dromosun kuzeydoğu ucunda üst kenarı kemerli bir
kapıya ulaşılmaktadır (Y: 0.90 m; G: ~1.00 m). Kapı açıklığı belirlenmiştir. Mezar odası ise
oyulmadan bırakılmıştır. Kapının sağ üst köşesi kemer kıvrımının başlangıcından aşağı doğru
kırılmıştır19.
Burada incelediğimiz dromos yardımıyla mezar odası için tercih edilecek yerin önceden
belirlendiği, bu tür gömütlerin yapımında ise öncelikle kapıya ulaşan koridorun oyulduğu
belgelenmiştir. Ancak mezar sahibinin kendi tercih ettiği bir yerde sipariş üzerine yapım söz
konusumu idi, yoksa önceden hazırlanmış bir mezar odası satın mı alınıyordu sorusuna somut
yanıt bulunamamıştır.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 9. Yapımı tamamlanmamış mezar yapısı, Kuzeybatı Nekropolü
19İzinsiz kazı yapanlarca tahrip edildiği kanaati vermektedir.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
206
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 10. Dromos, KB-Mezar 1,
Güneydoğu’dan
KB-Mezar 120/ Tatarın Mağarası21
Kuzeybatı Nekropolünde içerisine girilebilen tek mezar yapısı nekropol alanının geliştiği
tepenin eteğinde, Yukarı Söğütlü’ye uzanan yolun kenarında bulunmaktadır (Resim 10).
Mezar Yapısının Mimarisi
Girişi güneydoğu yönünde başlayan dromos (G: 0.90 m; U: 6.60 m), basamaklı olup
(Basamak G: 0.30 x 0.90 m; Y: 0.20 m), kuzeybatı doğrultusunda eğimle derinleşmektedir
(Resim 10–11). Dromos izinsiz kazı çalışmaları sürdürülürken mezar odasından çıkarılan
hafriyat toprağı ile doldurulmuştur. Bu da dromosun basamak sayısını ve derinliğini tespit
etmemize engel olmaktadır. Dromosunun ilk basamağının doğu yanında, aynı kayaya oyulmuş
bir sunağın kaidesi görülmektedir. Plinthos kare kesitli olup (G: 0.26 x 0.26 m), eğimli bir açı
ile gövdeye bağlandığı anlaşılmaktadır22.
Dromosun kuzeybatı ucunda basık kemer alınlı (Kemer G: 1.00 m; Y: 0.40 m) bir kapıya
ulaşılmaktadır. Eşik dolgu toprak altında kalmıştır. Kapı açıklığının iki yanında kapının açılıp
kapanmasında sağa veya sola itilmesini, ayrıca kapının kapatılması durumunda iki yandan
sabitlenmesini sağlayan nişler bulunmaktadır. Her iki nişin boyutları da aynıdır (G: 0.60 m; D:
1.30 m).
20İleride gerçekleştirilecek kazı ve araştırmalarda karışıklık yaratmaması açısından mezarı isimlendirirken nekropolün
bulunduğu yönü dikkate alarak Kuzeybatı (KB), mezar numarası için ise Mezar 1 (KB-Mezar 1) kodu tarafımızdan
verilmiştir.
21Mezar yapısı yöre halkınca bu isim ile tanınmaktadır.
22Sunak gövdesinin kare kesitli (0.19 x 0.19 m) olduğu anlaşılmakta, ancak sunağın üst kısmı ve yüksekliği hakkında
bilgi verilmesi mümkün değildir.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
207
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 11. Plan, KB-Mezar 1,
ölçeksiz
Mezar kapısı küçük bir ön mekâna açılmaktadır. Tavan yüzeyi hafif yuvarlatılmıştır.
Duvarın üst kenarı bir korniş ile çerçevelenmiştir. Korniş dış bükey silmelerden oluşan bir
profile sahiptir. Kuzeybatı, kuzeydoğu ve güneybatı yönlerinde bulunan üç mezar odası bu ön
mekân çevresinde gelişmektedir. Mezar odalarının birbiriyle ve dışarıyla bağlantısını tüm
genişlikleri ile açıldıkları, merkezi bir fonksiyona sahip bu ön mekân sağlamaktadır.
Mezar yapısının içteki cephesinde kapı açıklığının sınırları tespit edilemeyecek biçimde
tahrip edilmiştir. Kapının sağ yanında23 ve Güneybatı Mezar Odası’nın bu yöndeki köşesinde
yüksek kabartma betimler mevcuttur. Üst kısmı kemerli içe doğru yarım kubbe biçiminde
derinleşen dikdörtgen formlu nişler içerisinde ayakta betimlendikleri anlaşılan figürler doğa ve
insan kaynaklı yoğun tahribata maruz kalmış olup, yüzeyleri aşınmış, kırılmış ve yosun kaplıdır.
Dolayısıyla bu betimleri ikonografik ve tipolojik açıdan incelemek ve değerlendirmek mümkün
olmamıştır.
İncelememizin aşağıda sunulan bölümünde öncelikle mezar yapısının iç mekânları
tanımlanacaktır. Ayrıca dromosun dış kısmında, iki yanda birbirine paralel ve simetrik biçimde
kayaya bağlı lahitler (khamosorion) değerlendirilecektir.
Hipoje
Kuzeybatı Odası
Mezar odası güneydoğudaki merkezi ön mekâna tüm genişliğiyle açılmaktadır (Resim 11–
12). Girişi yanlarda sınırlayan ante başları parçalanmış ve tahrip edilmiştir. Mezar yapısının bu
bölümü tonoz şeklinde işlenmiş bir tavana sahiptir. Tonoz ayakları dışa doğru kademeli olarak
yükselen üç adet düz silme ile bezenmiş korniş üzerine oturmaktadır. Kuzeybatı, kuzeydoğu ve
güneybatı duvarlarına arcosolium mezar nişleri oyulmuştur.
Kuzeybatı Duvarındaki Mezar
Bu cephede arcosoliumlu bir mezar nişi mevcuttur (Resim12). Niş ana kayanın içine
oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını taşımaktadır. Nişin kemeri (G:
1.86 m; Y: 0.20 m) basık tip olup, kemer alnı dışa doğru kademeli yükselen iki adet düz silme
23Güneybatı ve güneydoğu duvarlarının kesiştiği köşede.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
208
(G: 0.19 m) ile çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş cephesinde aynı kayaya oyulmuş Korinth
düzeninde stilize sütun başlıkları ve pilaster kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine oturmaktadır.
Nişin üst kenarı iç kısımda basık yarım kubbe biçiminde derinleşmektedir (D: 0.60 m). Yüzey
ise istridye kabuğu şeklinde işlenmiştir. Yarım kubbe mezar odasının tonoz ayaklarının
oturduğu kornişin niş içerisindeki devamı ile sınırlanmaktadır.
Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide yapılmıştır (G: 0.60 x 1.95
m; D: 0.50 m; K: 0.10 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir.
Nişin iç yüzeyinde kabartmalı betimler bulunmaktadır. Kuzeybatı yönündeki geniş yüzeyde
dikdörtgen bir panoda (G: 0.85 x 1.53 m) cenaze ziyafeti24 sahnesine yer verilmiştir (kabartma
Y: 0.15 m) (Resim 12). Yüzey aşınmış olup, figürlerin detayları belirsizdir. Bir kline üzerinde
sol kolu üzerine dayanmış biçimde uzanmış, kolu dirsekten itibaren açılı biçimde kıvrılmış ve
elinde bir içki kâsesi tuttuğu belirgin bir erkek görülmektedir. Baş tamamen tahrip olmuştur.
Gövdenin üst kısmı cepheden, sol bacak ileride, sağ bacak giysi altında geniş açı yapacak
biçimde geri çekilmiştir. Sağ kol gövdeye yapışık olup, omuzdan itibaren öne ve ileri doğru
uzanmaktadır. Gövdenin sağ yarısını açıkta bırakan mantonun geniş kumaş tomarı dışında giysi
detayları belirsizdir. Bu figürün ayakucunda aynı klinenin kenarına oturmuş, himation ve
omuzlarını örttüğü25 manto giyimli, mantosunun ucunu sol eli ile tutmuş, gövdesi 2/3 sağ
profilden bir kadın tanımlanmaktadır. Baş tamamen tahrip olmuştur. Gövde yüzeyi sol yarıda
tabaka halinde kırık ve eksiktir. Yüzey ise yosun kaplıdır. Kabartma yüzeyinde yeni tahribatlar
da söz konusudur.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 12. KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası
24Arkeoloji literatürüne “cenaze ziyafeti” kavramının hatalı olarak girdiğinden söz edilmektedir. Cenaze ziyafeti
sahnelerini konu alan ilk çalışmanın Paciaudi tarafından 1751 yılında gerçekleştirdiği bilinmektedir. Bu araştırmacı
sahnedeki ana figürün mezar sahibi olduğu ve onun aile bireyleri ile veda yemeğinin betimlendiğini savunmuştur.
Winckelmann ise "Monumenti antichi inediti" (1768) isimli eserinde söz konusu betimlerin mitolojik bir sahne
olduğundan söz etmiştir. 19. yüzyılın ilk yarısına gelindiğinde araştırmacılar arasında bu tip sahnelerin
değerlendirilmesinde fikir birliği sağlanamamıştır. Bazıları ölen kişinin son ziyafeti, bazıları ile yeraltı dünyasında bir
symposion sahnesinin söz konusu olduğunu kabul etmek istemiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ölünün
ailesi ve ev hayvanları ile birlikte yaşadığı bu dünyadaki son ziyafetinin betimlendiği görüşü ağırlık kazanmıştır.
Ancak Furtwängler 1883 Sabouroff kolleksiyonunu değerlendirirken sahnelerdeki esas figürlerde chthonik (yeraltı
dünyasından kahramanların/tanrıların) tip etkisine işaret ederek, bu sahnelerdeki betimlerin yeraltı dünyasında
yaşayan kahramanlar olduğunu belirtmiştir (Furtwängler 1883). Bu açıklama ve değerlendirme bugüne kadar
geçerliğini yitirmemiştir. Ancak literatürde cenaze ziyafeti kavramının kullanımı sürdürülmektedir. Burada sunulan
çalışmamızda cenaze ziyafeti kavramı ile ilgili tartışmadan kaçınılmış olup, arkeoloji literatüründe kabul gördüğü için
kullanılmıştır.
25Başının büyük bölümünü açıkta bırakan (?).
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
209
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 13. Kabartma Büst, KB-Mezar
1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeybatı
Khamosorion
Nişin kuzeydoğu dar yüzeyinde üst kısmı basık kemerli ve içe doğru yarım kubbe biçiminde
derinleşen dikdörtgen bir pano oluşturulmuştur (G: 0.60 x 0.83 m). Figür ayrıntılı
tanımlanamayacak şekilde tahrip edilmiştir. Mevcut kalıntılar, bir büst kabartmasının ancak dış
konturunu belirlemeye yardımcı olmaktadır (Resim 13).
Arcosoliumun güneybatı dar yanda da üst kısmı basık kemerli ve içe doğru yarım kubbe
biçiminde derinleşen dikdörtgen formlu alana sahip bir kabartma panosu oluşturulmuştur (G:
0.49 x 0.75 m). Bu çerçeve içerisinde bir büst kabartma işlenmiştir (Kabartma Y: 0.23 m).
Yüzeyde aşınma ve tahribat söz konusu olup, figürün ikonografisi hakkında bilgi elde etmek
mümkün değildir (Resim 14). Kırık başa ait mevcut kalıntıda sağ profilden olması muhtemel bir
kadın başının ense topuzu görülmektedir. Gövde 2/3 sağ profilden işlenmiştir. Himation ve
manto giyimli olduğu anlaşılan figürün mantosuna ait kıvrım tomarı gövdenin sağ yarısını
açıkta bırakmaktadır.
Güneybatı Duvarındaki Mezar
Mezar odasının arcosoliumlu ikinci mezar nişi bu yönde yer almaktadır (Resim 11). Niş ana
kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını taşımaktadır.
Nişin kemeri (G: 2.70 m; D: 0.85 m) basık tip olup, kemer alnı dışa doğru kademeli yükselen iki
adet düz silme (G: 0.19 m) ile çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş cephesinde aynı kayaya
oyulmuş Korinth düzeninde stilize sütun başlıkları ve pilaster kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine
oturmaktadır.
Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide yapılmıştır (G: 0.85 x 2.20
m; D: 0.50 m; K: 0.12 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak
suretiyle meydana getirilmiştir.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
210
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 14. Kabartma Büst, KB-Mezar
1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeybatı,
Khamosorion
Nişin içteki geniş yüzeyinde üst kısmı basık kemerli ve içe doğru yarım kubbe biçiminde
derinleşen dikdörtgen formlu alana sahip bir kabartma pano (G: 0.60 x 0.83 m) mevcuttur.
Kabartmalı alanda giyimli bir erkek büstü görülmektedir (Kabartma K: 0.20 m; Resim 15). Baş
ezilmiş ve kırılmış, gövdenin üst kısmı cepheden betimlenmiş, omuzlar düşük, sağ kol manto
içerisinde gövdeye yapışık ve dik açılı kıvrım ile bel hizasında, sol kol yanda omuzundan aşağı
sarkan kumaş tomarını taşımaktadır. Stilize kumaş kıvrımlarının detayları derin, düz hatlarla
belirtilmiştir.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 15. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası,
Güneybatı, Khamosorion
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
211
Kuzeydoğu Duvarındaki Mezar
Bu cephede mezar odasındaki arcosoliumlu üçüncü mezar nişi mevcuttur (G: 2.20 m; D:
0.85 m; Resim 11). Niş ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana
unsurlarını taşımaktadır. Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide
yapılmıştır (G: 0.85 x 2.20 m; D: 0.80 m; K: 0.10 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak
şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle meydana getirilmiştir.
Nişin iç geniş yüzeyinde üst kenarı kemerli bir pano (G: 0.60 x 0.93 m) içerisinde detayları
tanımlanamayacak biçimde tahrip edilmiş bir erkek betimi görülmektedir (Kabartma K: 0.12 m;
Resim 16).
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 16. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeydoğu,
Khamosorion
Kuzeydoğu Odası
Mezar odası güneybatıdaki merkezi ön mekâna açılmaktadır (Resim 11 ve 17). Girişi
yanlarda sınırlayan ante başları parçalanmış ve tahrip edilmiştir. Mimari açıdan kuzebatıda
tanımlanan mezar odasına yakın benzerlik göstermektedir. Tonoz şeklinde tavanı, girişin
karşısındaki görkemli mezar nişi ve mimariye ait Korinth başlıklı bezemeler burada da
tekrarlanmıştır. Tonoz ayakları dışa doğru kademeli olarak yükselen üç adet düz silme ile
bezenmiş korniş üzerine oturmaktadır. Kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneydoğu duvarlarına
arcosolium mezar nişleri oyulmuştur.
Kuzeydoğu Duvarındaki Mezar
Duvar yüzeyinden içe doğru aynı kayaya oyulmuş arcosoliumlu bir mezar nişi mevcuttur
(Resim 17). Niş ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium tipinin ana
unsurlarını taşımaktadır. Basık tip niş kemerinin (G: 1.90 m; Y: 0.40 m) kemer alnı dışa doğru
kademeli yükselen iki adet düz silme (G: 0.19 m) ile çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş
cephesinde aynı kayaya oyulmuş Korinth düzeninde stilize sütun başlıkları ve pilaster
kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine oturmaktadır. Nişin üst kenarı iç kısımda basık yarım kubbe
biçiminde derinleşmektedir (D: 0.83 m). Yüzey ise istridye kabuğu şeklinde işlenmiştir.
Gömü yapılan lahit, niş içerisinde boyuna kesitleri dikdörtgen bir forma sahip olup (G: 0.83
x 2.05 m; D: 0.50 m; K: 0.07 m), nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayaya
oyulmuştur.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
212
Nişin kuzeydoğu yönündeki ana cephesinde dikdörtgen bir panoda (G: 0.87 x 1.80 m)
cenaze ziyafeti sahnesine yer verilmiştir (kabartma Y: 0.14 – 0.15 m). Yüzey aşınmış olup,
figürlerin detayları belirsizdir (Resim 17). Bir kline üzerinde uzanmış erkek ve bunun karşısında
aynı klinenin kenarına oturmuş kadın motifleri kuzeybatı mezar odasında tanımlanan
kompozisyonu tekrarlamaktadır.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 17. KB-Mezar 1, Kuzeydoğu mezar odası
Kuzeybatı Duvarındaki Mezar
Arcosoliumlu ikinci mezar nişi kuzeybatı duvar yüzeyinde aynı kaya içine oyulmuş olup
(Resim 11), tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarına sahiptir. Basık nişin kemerinin (G: 1.91
m; D: 0.95 m) kemer alnı dışa doğru kademeli yükselen iki adet düz silme (G: 0.19 m) ile
çerçevelenmiştir. Kemer ayakları niş cephesinde aynı kayaya oyulmuş Korinth düzeninde stilize
sütun başlıkları ve pilaster kabartmaları (G: 0.13 m) üzerine oturmaktadır. Gömü niş
içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahide yapılmıştır (G: 0.95 x 1.91 m; D: 0.54 m;
K: 0.07 m). Lahit, nişin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle
meydana getirilmiştir.
Nişin geniş kuzeybatı iç yüzeyinde üst kenarı yuvarlatılmış, yan kenarları ortaya doğru
genişleyen alt kenarda toplanan ovale yakın dörtgen bir alan içerisinde (G: 0.94 x 0.95 m)
yanyana betimlenmiş iki figüre ait büst kabartma işlenmiştir (Kabartma Y: 0.14 – 0.15 m;
Resim 18). Figürler büyük ölçüde tahrip edilmiştir. Mevcut kalıntılar solda bir kadın, sağda ise
bir erkek betimini işaret etmektedir. Kadının başı 2/3 sağ profilden olup, saçları ense üzerinde
toplanmış ve topuz yapılmıştır. Gövdenin üst kısmı sol omuz ile birlikte hafif geriye doğru
burkulmuştur. Sağ kol dirsekten itibaren sağ göğüs altına doğru açı yaparak kıvrılmıştır. Bu
figürün yanındaki erkek betiminin detayları tanımlanamamaktadır.
Güneydoğu Duvarındaki Mezar
Mezar odasındaki üçüncü arcosoliumlu mezar nişi güneydoğu duvarına işlenmiştir (G: 2.10
m; D: 0.85 m; Resim 11). Niş ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişi tekneli arcosolium
tipinin ana unsurlarını taşımaktadır. Gömü niş içerisindeki boyuna kesitleri dikdörtgen formlu
lahide yapılmıştır (G: 0.80 x 2.10 m; D: 0.56 m; K: 0.07 m). Lahit, nişin içini tamamen
kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle meydana getirilmiştir.
Nişin iç geniş yüzeyinde üst kenarı kemerli bir pano (G: 0.85 x 0.87 m) içerisinde detayları
tanımlanamayacak biçimde tahrip edilmiş bir erkek büstü görülmektedir (Kabartma Y: 0.14 –
0.15 m; Resim 19). Figürün başı tamamen kırıktır. Gövde cepheden betimlenmiş olup, omuzları
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
213
düşük işlenmeştir. Sağ kol manto içinde, el sol göğüs altındadır. Sol kol detayı
tanımlanamamaktadır.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 18. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeydoğu mezar odası,
Kuzeybatı
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 19. Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeydoğu mezar odası,
Güneydoğu, Khamosorion
Güneybatı Odası
Burada sunulan incelemeye konu mezar yapısının üçüncü mezar odası, merkezi ön mekânın
güneybatısında yer almaktadır (Resim 11 ve 20). Mezar odasının cephesi bu mekâna diğer
mezar odaları gibi tüm genişliğiyle açılmaktadır. Ancak girişi yanlarda sınırlayan ante başları
parçalanmış ve tahrip edilmiştir. Mimari açıdan kuzebatı ve kuzeydoğu yönlerinde tanımlanan
mezar odalarından farklılık göstermektedir. Yukarıda ayrıntılı biçimde tanımlanan söz konusu
mezar odalarında görülen heykeltraşiye ait kabartmalar bu mezar odasında yoktur. Tavanın
tonoz işçiliği yayvan, basık ve kaba işçiliklidir. Güneydoğu, kuzeybatı ve güneybatı duvarlarına
arcosolium mezar nişleri oyulmuştur.
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
214
Mezar nişlerinin formu ve işçiliği birbiriyle yakın benzerliklere sahiptir. Nişlerin kemer
alınları dış bükey profillere sahip silmeler ile çerçevelenmiştir. Gömüler nişlerde bulunan
boyuna kesitleri dikdörtgen formlu lahitlere yapılmıştır26. Lahitler diğer mezar odalarında
olduğu gibi nişlerin içini tamamen kaplayacak şekilde aynı kayadan oyulmak suretiyle meydana
getirilmiştir.
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
Resim 20. KB-Mezar 1, Güneybatı mezar odası
Kayaya Bağlı İki Lahit: Khamosorion Tipi
Bunlar dromosun kuzeybatı ucunda, dromos dışında iki yanda ana kaya içerisine
oyulmuştur. Eğimli bir arazi söz konusu olduğundan lahit teknelerinin boyutlarına uygun bir
yüzey teraslanmıştır (Resim 10).
Lahit tekneleri kaya içerisine düzgün bir şekilde oyulmuş dikdörtgen biçimli çukur
formundadır. Üst kenarları kapağın oturabilmesi ve kaymaması için çepeçevre hafifçe
yükseltilmiştir.
Ara Değerlendirme
Yukarıda ayrıntılı tanımı yapılan mezar yapısı, Besni ve yakın çevresinde tespit edilen kaya
mezarlarından tek odalı hipoje tipinin tekneli arcosoliumlu mezarlar grubu için belirlenen
karakteristik özelliklere sahiptir27. Ancak mimarisi ve bezemeleri Güneydoğu Nekropolünde
tanımlanan mezar yapısından farklıdır.
Basit rampa şeklinde derinleşen dromosun kapısı bu mezarda merkezi bir ön mekâna
açılmaktadır. Kuzeybatı, kuzeydoğu ve güneybatı yönlerinde bulunan üç mezar odası bu mekân
çevresinde gelişmektedir. Mezar odalarının her birinde tekneli arcosoliumlu üç mezar nişi yer
almaktadır. Kuzeybatı ve kuzeydoğu mezar odalarının mimarisi, nişlerin yan kenarlarını
belirleyen pilasterler üzerindeki Korinth tipi başlıkların taşıdığı kemer alınlarının silmelerinin
motifleri, iki mezar odasının da girişinin karşısında ana cephedeki mezar nişinin geniş
yüzeyindeki cenaze ziyafeti sahnelerinin işçiliği, diğer nişlerin geniş yüzeylerindeki büstlerin
26Güneybatı duvarındaki arcosoliumlu niş içerisinde yer alan lahit: G: 0.77 x 2.00 m; D: 0.60 m; K: 0.17 m.
Kuzeybatı duvarındaki arcosoliumlu niş içerisinde yer alan lahit: G: 0.85 x 2.00 m; D: 0.57 m; K: 0.07 m.
Güneydoğu duvarındaki arcosoliumlu niş içerisinde yer alan lahit: G: 0.77 x 2.20 m; D: 0.60 m; K: 0.07 m.
27Zeyrek 2006: 178–186.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
215
tipolojisi ve kaba işçilikleri aynı üslup özelliklerini taşımaktadır. Bu da değinilen iki mezar
odasının çağdaş olduğunu işaret etmektedir. Güneybatı mezar odasındaki arcosolium nişlerinin
kemer alınlarına ait silmelerin profilleri ve diğer mezar odaları ile karşılaştırıldığında
heykeltraşiye ait kabartmalara yer verilmemiş olması dikkat çekmektedir. Dolayısıyla diğer iki
odadan sonra mezar yapısına ilave edilmiş bir mezar odası olabileceği fikrini vermektedir.
Khamosorion tipi iki mezar da dromosun dışında bulunmaktadır. Bu mezarların incelemeye
konu mezar yapısı ile doğrudan bağlantılıdır. Ancak mezar yapısının sahibi aile ile ikinci
dereceden yakınlık bağına sahip olduğu kanaati uyandırmaktadır.
Kuzeybatı ve Kuzeydoğu mezar odalarında tanımlanan cenaze ziyafeti sahneleri mezar
yapısının somut biçimde tarihlendirilmelerine yardımcı olmaktadır. Arkeoloji literatüründen
bilinen çok sayıda cenaze ziyafeti sahnesi incelendiğinde Hellenistik dönemden itibaren bu
kompozisyonun işlendiği görülmektedir28. Yukarı Söğütlü’de tanımlanan uzanmış erkek oturan
kadın motifi Hellen dünyası için karakteristiktir. Ancak sonraki dönemlerde de sevilmiş ve
yaygın biçimde uygulanmıştır. M.Ö. 2. yüzyıl kabartmalarında kadın kline üzerine
oturmaktadır. Bu figürler tamamen veya kısmen cepheden gözükmektedir. Roma İmparatorluk
dönemine kadar varlığını koruyan motifte bu dönemden itibaren yerel işçiliğe bağlı ikonografik
ve tipolojik bazı değişiklikler yapılmıştır. Roma İmparatorluk döneminden itibaren kadın sağ
profilden betimlenmiştir29. Yukarı Söğütlü’de incelenen her iki sahnede kadınların genel vücut
kompozisyonu sağ cepheden, gövdenin üst kısmı 2/3 sağ profilden işlenmiştir. Bu kabartmaları
Hellenistik dönem sahneleri ile karşılaştıracak olursak, betimlerin çok kaba işçilikli olduklarını
belirtmek gerekir. Figürler doğa ve insan kaynaklı tahribattan dolayı ikonografik açıdan
değerlendirilememektedir. Kadınların giysi detaylarına ait çok az kalıntı bunların himationlu
olduklarını işaret etmektedir. Omuzları üzerinde ise manto taşıdıkları tespit edilmiştir.
Kuzeybatı mezar odasında tanımlanan cenaze ziyafeti sahnesinden ayrı olarak mezar nişinin dar
yüzeylerinde başka kabartmalara da yer verilmiştir. Bunlardan biri mezar sahibi erkeğin diğeri
ise karısının portre büstü olmalıdır30. Cenaze ziyafeti sahnesini farklı bölgelerden benzer
betimler ile karşılaştırdığımızda bunların M.Ö. 1 – M.S. 1. yüzyıl etkili üslup özelliklerine
sahip oldukları ortaya çıkmaktadır31. Heykeltraşiye ait herhangi bir kalıntıya yer verilmeyen
Güneybatı Mezar Odası ise muhtemelen Kuzeybatı ve Kuzeydoğu mezar odalarından sonraki
bir tarihte yapılmıştır.
IV. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Tarih kaynakları ve mevcut arkeolojik buluntular Yukarı Söğütlü’nün tarihi ve arkeolojisi
hakkında somut bilgi elde etmemize şimdilik yardımcı olamamaktadır. Bu bölgede
gerçekleştirilecek günümüz bilimsel esaslarına uygun sistemli araştırmalar önemli sonuçlara
ulaşılabileceğini vaad etmektedir.
28 Schmidt 1991: 103–116.
29 Pfuhl and Möbius 1979: 359.
30 Cenaze ziyafeti sahneleri konusunda bkz.: Borchert 1968: 186, 195–196, 197 vdd, 207–209; Cremer 1991 : 67–70,
104, 118; 1992: 14–15, 35, 58–59, 66, 82, 95; Dentzer 1969: 195; Gerhard 1827: Lev. 76,2.315; Klinkenberg 1902:
100; Letronne 1846: 8; Müller 1878: 753–754; Pervanoglu 1872: 51; Pfuhl and Möbius 1979; Schröder 1902: 46;
Thönges–Stringaris 1965: 1.
31Benzer örnekler için karş.: Stockholm, Milli Müze, Env. 936, M.Ö. 2. yüzyıl ilk yarısı (Pfuhl and Möbius 1979:
382, Kat. 1553, Lev. 224); İzmir, Basmahane Müze Env. 355, Manyas Gölü kenarındaki Ergili/Daskyleion’dan,
M.Ö. 1. yüzyıl (Pfuhl and Möbius 1979: 387, Kat. 1572, Lev. 229); Samos’tan, Tigani, Kastro Env. 102, M.Ö. 2.
yüzyıl sonu (Pfuhl ve Möbius 1979: 391, Kat.1589, Lev. 231); Kyzikos’tan, Paris, Louvre, Geç Hellenistik veya
Roma İmparatorluk Dönemi Başı (Comte de Clarac 1841: 727, No: 289, Lev. 155; Pfuhl and Möbius 1979: 393, Kat.
1599, Lev. 233); Karacabey’den, Bursa Müzesi Env. 91 veya 1664, M.Ö. 1. yüzyıl ilk yarısı (Pfuhl and Möbius
1979: 395, Kat. 1609, Lev. 234).
T.H.Zeyrek / GÜ Sos. Bil. D. 6(2):194-221 (2007)
216
Yukarı Söğütlü’nün bulunduğu alandaki antik yerleşmenin kaderini ve tarihini bölgenin
diğer kentlerinde olduğu gibi Kommagene Bölgesi belirlemiş olmalıdır. Özellikle Keysun ve
Zeugma (Seleukeia ad Euphrat) gibi önemli merkezlere yakın bir noktadaki konumu stratejik
öneme sahip mevkideki konumu, bu yerleşmenin ilk kuruluş tarihinden itibaren önemli bir
istasyon görevi üstlendiğini işaret etmektedir.
Burada sunulan araştırmaya konu iki nekropolde incelenen mezarlar, Besni ve yakın
çevresinde sürdürdüğümüz bilimsel araştırma projemiz kapsamında incelediğimiz nekropollerde
tespit ettiğimiz mezar tiplerinin karakteristik genel özelliklerini tekrarlamaktadır32. Araştırmaya
konu bölgede düzlükteki tarım alanını güneydoğu ve kuzeybatı yönlerinde kuşatan dağ
uzantılarının kayalık yamaçları gömütler için değerlendirilmiştir. Bu bağlamda güneydoğu ve
kuzeybatıda olmak üzere iki nekropol alanı söz konusudur. Nekropollerde görülen mezarların
bilinmeyen bir tarihte izinsiz sürdürülen kazı çalışmalarıyla açığa çıkarıldığı, bunlardan
çoğunun yağmur sularının taşıdığı toprakla ve çevreden dökülen taşlarla dolduğu tespit
edilmiştir. Değinilen bu mezarlarda bilinçsiz kişilerce yeniden izinsiz kazı çalışmaları
sürdürüldüğü gözlemlenmiştir.
Nekropollerde ölüm sonrası inançları ve ölü kültü ile ilgili bazı buluntulara rastlanmıştır33.
GD-Mezar 1’in güneybatı duvarına oyulmuş aedicula ve KB-Mezar 1/Tatarın Mağarası’nın
dromosunun güneydoğu ucunda aynı kayaya oyulmuş kare kesitli küçük sunak, ölü kültüne ait
somut kalıntılardır. GD-Mezar 1’in dromosunun kuzeydoğu ucunda, mezar kapısının üst
kısmına gelen yüzeyde aynı kaya yüzeyine kabartma olarak işlenmiş kaya stelinde bir büste yer
verilmiştir. Değinilen somut bulgular Yukarı Söğütlü nekropollerindeki ölüm sonrası inançları
ve ölü kültü konusunda herhangi bir genelleme yapmak için yetersizdir, ancak bu hususta fikir
vermektedir.
Yukarıda da değinildiği gibi nekropollerdeki bütün mezarlar soyulmuştur. Açılmadan
günümüze kadar gelen mezarlarda bilimsel kazılar sürdürülmemiştir. Dolayısıyla mezarlara
bırakılan ölü hediyeleri konusunda bilgi yoktur.
Nekropoller incelememiz kapsamında ayrı ayrı ele alınmış, tanımlana bilen GD-Mezar 1 ve
KB-Mezar 1 ayrıntılı biçimde değerlendirilmiştir. Ancak nekropollerin ve diğer mezarların
tarihlenmesi ile ilgili bazı sorulara yanıt bulunamamıştır. Nekropol alanlarında görülen
kalıntılar, mezarların erken veya geç tip tespitinde yetersiz kalmıştır. Bunun yanı sıra bölgede
yaşayan insanların ölümden sonraki yaşam inançları uyarınca kendileri ve aile fertleri için
mezarlar yaptırdıkları, söz konusu mezarların ise mezarları yaptıranların toplumdaki sosyal
statüsüne, ekonomik gücüne ve dönemin gelenek – göreneklerine göre çeşitlilik gösterdiklerini
ortaya koymuştur.
GD-Mezar 1’deki girland kabartmaları mezarın M.S. 1. yüzyıldan sonra – M.S. 2.
yüzyıldan önce yapıldığı fikrini vermektedir. KB-Mezar 1’in cenaze ziyafeti sahneleri M.Ö. 1 –
M.S. 1. yüzyıl etkilidir, ancak Korinth başlıkları doğa ve insan kaynaklı tahribatla karşı karşıya
kalmış olmasına rağmen M.S. 2. yüzyıl başları kanaati uyandırmaktadır. Anadolu M.S. 1.
yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun etkisindedir. Yönetici sınıf Hellenistik dönemden kalma
gelenekleri sürdürmektedir. Romanın Anadolu’daki eyaletlerde oluşturduğu yönetici sınıf
ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Bunlar sosyal yaşamda Romalı aristokratlar gibi olmasa da
benzer görkemli standartlara sahip olmuştur. İncelenen iki mezar yapısında Hellenistik etkili
Roma gömü ve gömüt kültürünün etkisi somut biçimde belgelenmektedir.
32 Zeyrek 2006: 157–161, 178–186.
33 Antik çağ ölü kültü, gömü geleneği ve ölüm sonrası yaşam inançları ile ilgili bkz.: Altmann 1905: 306; Arce 1988:
199; Coward 1998; Cumont 1942; Engels 1998; Feldmann – Fuchs-Heinritz 1995; Février 1990: 358–390; Fink
1978: 295–323; Gladigow 1980: 119–133; Hasenfratz 1998; von Hesberg 1992; Jastrzeboska 1981; Kierdorf 1991:
71–87; Kistler 1998; Otto 1958; Richard 1978: 1121–1134.
Yukarı söğütlü Nekropollerinden kaya mezarları
217
I. Antiokhos’un reform politikası krallığın sınırları içerisinde ölü kültü ve mezar
mimarisinde de etkili olmuştur. Kralın etnik kökenindeki doğululuk ve batılılık, ölü kültü ve
gömüt kültüründe kendini göstermiştir. Kraliyet kültünün baş merkezi olan Nemrud Dağı’nda
yer alan kral mezarı, Dikili Taş (Sesönk) ve Karakuş tümülüsleri Kommagene halkının mezar
mimarisine örnek olmuştur. Doliche, Perre ve Turuş nekropol alanlarında sürdürülen
çalışmalarda açığa çıkarılan mezarlar, Kommagene bölgesinin genelinde belirli bir gömüt
tipinin yaygın olduğunu belgelemiştir34. Besni ve çevresinde yapılan incelemeler, bu fikri
destekleyen bulgular ortaya koymuştur35. Yukarı Söğütlü’de tespit edilen GD-Mezar 1 ve KBMezar
1 mezar yapıları Kommagene krallık gömüt geleneğinin Roma etkili mezar yapılarında
sürdürüldüğünü kanıtlayan örnekler olması açısından önem taşımaktadır36.
Kayalık yamaçlarda yeraltında kaya içine oyulmuş, tek ve çok odalı mezar yapılarından
“Dromoslu Tip” grubunun tekneli arcosolium mezar nişli kaya mezarlarının karakteristik
özelliklerine sahiptir.
Yapım maliyeti yüksek olan yeraltına oyulmuş bu mezar yapıları lüksü işaret etmektedir.
Dolayısıyla bunlar, büyük ihtimalle Yukarı Söğütlü’deki antik yerleşmenin refah dolu zenginlik
döneminde yapılmıştır. Konut mimarisini taklit eden bazı mimari detaylara ve bezemelere de
yer verilen mezar yapılarının iç mekanlarında tavan bölümü tonoz biçiminde işlenmiştir.
Güneydoğu ve Kuzeybatı nekropollerinde tanımlanan arcosoliumlu oda mezarları, Perre
(Pirin – Adıyaman), Doliche’de (Dülük – Gaziantep) ve Seleukeia ad Euphrat (Zeugma/Belkıs –
Gaziantep) ayrıntılı biçimde tanımlanan ve değerlendirilen mezarların yakın benzerleridir37. Bu
tip mezarlar Anadolu’nun dağlık ve kayalık araziye sahip farklı bölgelerinde yaygın biçimde
karşımıza çıkmaktadır38. Ancak bunların kökeni ve tarihlendirilmeleri ile ilgili farklı görüşler
ileri sürülmektedir39. Dağlık Kilikia bölgesinde yer alan Adrassos (Balabolu) antik kentinde
bulunan arcosolium tipi mezarların Geç Hellenistik – Erken Bizans dönemleri arasında
kullanıldığından söz edilmektedir40. Aynı bölgede Elaiussa Sebaste ve Korykos’ta açığa
çıkarılan mezarların M.Ö. 1. – M.S. 1. yüzyıl ilk yarısına ait oldukları belirlenmiştir41.
Kanytelleis kaya mezarlarından bazıları belgeler yardımıyla M.S. 1. yüzyılın ilk yarısına
tarihlenmiştir42. Termessos’ta açığa çıkarılan benzer mezarlar ise M.S. 30 – 70’e ve M.S. 2. –
3. yüzyıllara somut biçimde yerleştirilmiştir43. Doliche’de bulunan arcosoliumlu mezar
odalarının Hellenistik dönemden itibaren Bizans dönemine kadar uzun süre kullanıldığı tespit
edilmiştir44. Değinilen tarihlemeler, Besni ve çevresinden arcosoliumlu mezar odalarının ilk
evresinin Geç Hellenistik dönem olabileceği fikrini vermektedir.
zaman içinde yaptıklarımı bir ALLAH bir ben bilirim.