Makalede, Moğollar ve Orta Asya Türklerinde, plan ve malzeme bakımından tamamen aynı olan “Ger-yurt”[7] kavramından bahsedilirken şöyle deniyor: “Batılılar tarafından yurt olarak bilinen ger, Moğolların geleneksel yaşam mekanlarıdır. Yuvarlak bir örgü duvar üstüne monte edilmiş merkezi bir duman çıkış halkasından (tono) yapılan direklerden (uni) inşa edilmiştir ve Amerikan Güneybatısı yerlileri Navahoların hooghanlarına yakın bir benzerlik arz eder. Ayrıca, Tsantang ve Urianhai dahil birçok Sibirya halkı tepee’lerde yaşar. Her durumda Ger’in konumu ve sembolizmi bütün Moğollar için geçerli olmaktadır. Göçebe yaşantısı gereği, seyahatlerine uymak üzere ger ve tepee’ler (yurt), kolay sökülüp takılmak için tasarlanmışlardı, ama yine de nerede kurulursa kurulsun, ger’in anlamı değişmez”. Burada ilgi çekici olan, bu geleneğin, Orta Anadolu’dan Doğu Anadolu’ya kadarki pek çok köy yerleşimleriyle göçebelerin ger tipindeki yapı geleneğinde, tono ve uni’lerle birlikte, hâlâ daha yaşıyor olduğudur.
Stewart, daha sonra: “Ger’in önü olmasından dolayı, giriş her zaman güneye bakar. Ateşin arkasında bulunan hoimar denilen kuzey tarafı ger’de en onurlu yerdir. Burada bir masa üstüne kutsal eşyalar, ongon ruh mekânları ve diğer dini imajlar konulur. Hoimar’ın yanındaki oturma yeri, Hoimar’dan sonraki en onurlu yerdir ve yaşlılar, reisler, şamanlar ve diğer saygın kişilere ayrılır. Sağ batı tarafı eril taraftır ve erkeklerin oturduğu, ok, tüfek, semer gibi eril eşyalarını sakladığı yerdir. Sol taraf kadınların oturduğu ve mutfak eşyaların, beşiklerin ve diğer dişil eşyaların saklandığı yerdir. Güney taraf en az onurlu yer olduğu için orada genelde sağında solunda gençler otururlar.
Antik Yurt’lardan (Ger) kesit, 1. Hoimar (Kutsal eşyaların konduğu mahal, kuzey taraf); 2. Yaşlılar, reisler; 3. Şaman ya da diğer saygın kişilerin oturduğu yer; 4. Gal (Golompt-ateş, Ger’in en kutsal yeri); 5. Doğu tarafı (eril taraf), ok, tüfek ve semer gibi eril eşyaların bulunduğu yer; 6. Ger’in içinde, kapıya en yakın yer, gençlerin oturduğu mahal; 7. Ger’e giriş kapısı (güney); 8. Krater ya da yanardağ ağzı anlamına da gelen tono (baca-chimney); 4-9. Toroo’yu (Dünya-Hayat ağacı) oluşturan dumanın çıkışı ve tono’dan sonra gökyüzüne varış. Oluşan dal ve volütler (ionik ve dorik tarzdaki sütunlarla karşılaştırınız).
Hareket “güneşe doğru” saat yönündedir. Bunun nedeni ise, güneşin yolu olarak görüldüğü gündüzleri ger’in tepesinde duman deliğinden gelen güneş ışınlarının bıraktığı yuvarlak izin takip ettiği yolu düşünürsek hemen anlarız. Ger içinde ne zaman hareket edilirse hep güneş yönünde dönmek gerekir. Aynı hareket ayrıca Şamanik dans, ibadet ve ritüellerde de gerekli görülür.
Ger’in merkezi gal golomt, ger’in en kutsal yeri, ateş yeridir. O Gök Baba’nın kızı Golomto’nun mekânıdır ve ona karşı mutlak bir huşu ve saygı gösterilmektedir. Ger nasıl dünyanın merkeziyse, ateş yeri de ger’in temsil ettiği evrenin merkezidir. Gal golompt’tan yükselen duman sütunu şeklinde dikey eksen de şamanların üst âleme çıktıkları Dünya Ağacını[8] temsil eder ve tepedeki duman deliği de üst aleme açılan kapıyı temsil eder. Bazı şaman ritüellerde, örneğin Buryatia'daki şamanların inisiyasyonlarında gal golomt'ten duman deliğinden geçip ötesine giden bir ağaç monte edilir. Vecd halinde şaman ağaca tırmandıkça üst aleme yolculuğunu anlatır. Ayrıca toroo ağacının bulunmadığı durumlarda bile, bir çok kez ruhu bir kuşa dönüşen şaman yine de duman deliğinden çıktıktan sonra başka dünyalara seyahat eder.
Dolayısıyla, ger, Amerikan yerlilerinin dört yöne ve evrene göre konumlanmış kutsal dairenin bir fiziksel temsilcisi olan şifa çemberine bir paralel olarak görülebilir. Dairesel motif ve dört yöne düzenleme ayrıca kutsal oboo cairnleri etrafında yürüme ve dans etme veya şaman’ı gökyüzüne kaldırmak için dansçıların spiral bir dans yaptıkları toroo ağacı etrafındaki yohor dansı gibi açık hava Şamanik seremonilerde de dikkate alınır. Güneş yönünde dairesel hareketler ayrıca dallaga kutsama seremonisinde ve bütün şaman danslarında kullanılır” derken, büyük olasılıkla, “Ger” adının, çadır malzemesinin uni adı verilen direkler arasına “ger”ilmesinden, yani Türkçe’deki “Ker-Ger” kelimesinden ortaya çıkmış olabileceğini belirtir gibidir.
Endonezya Doğu Java’da, Tengger Köyü yakınlarındaki, Ateş Dağları’nda (Bromo-Tengger Caldera) kraterden volkan püskürmesi. Doğu Asya’da magma, Gal Golompt; kraterin ağzı tono; çıkan duman, volkanın içindeki bacalarla birlikte Hayat Ağacı; lavların sönmesinden sonra oluşan doğa güzelliği ise çiçekler şeklinde yorumlanmıştır.
Discovering East-Java: BROMO Mountain;Page 1 of 4: (www.eastjava.com/books/discovery/htm/bromo.html-9k).
Stewart’ın yukarıdaki anlatımlarında, çok önemli iki saptamada bulunmak olasıdır. Bunlardan ilki, Ger ile volkanlar arasında; ikincisi ise “Dünya Ağacı-toroo” ile Hayat Ağacı arasında kurulabilecek ilişkilerdir:
1. Ger, bir volkanı andırır yapısıyla dikkat çekicidir. Ger’in içinde yanan ateş (Gal Golompt), volkanın ana merkezini (Magma) göstermektedir. Ateşten çıkan dumanın, Ger’in tavanında bulunan açıklıktan (tono) havaya karışması, volkanın püskürmesi sırasında çıkan ateş ve dumanı betimlemekte, bu nedenle, aynı zamanda yaşamın kaynağını oluşturduğuna (Hayat Ağacı) işaret etmektedir.[9]
2. Bu bağlamda, hayatın kaynağı olarak algılanan volkanın, Magma’yla volkan ağzı arasında oluşan bacaların, bir ağaç ve onun dallarına olan benzerliği dikkat çekicidir.[10] Bu olayın ilk insanlar tarafından, yarılan bir volkanın diğer yarısında ortaya çıkan bacaları görerek ortaya çıktığı, ileri sürülebilir. Ancak bu insanların, her ne şekilde olursa olsun, bundan haberdar oldukları ve bu şekli “Toroo-Hayat Ağacı” olarak niteledikleri anlaşılmaktadır. Endonezya’da, Doğu Java adasındaki Tengger (Tengero) Köyü yakınlarındaki Bromo’da (Ateş dağları-Tengger Caldera), günümüzde bile hâlâ daha sürmekte olan volkana adak sunma adeti, Büyük Okyanus çevresinde, insanoğlunun varoluşuyla birlikte, volkanların tanrısal gücüne olan inanışın, süregelen bir göstergesi olduğu açıktır. Bu bağlamda, Türk ve Moğollarda toprak anlamına gelen “Tenger” kelimesini içeren dağın adı ve yakınındaki aynı isimdeki köyün varlığı dikkat çekicidir.[11]
Ateş Dağları’nda kurban sunmak için Bromo’ya çıkmış Doğu Javalılardan görünüm.
Mahmûd’un eserinde de hakim unsur olan dört yönden (Durvun zug) güney “ön”; kuzey “arka”; batı “sağ yön, özde, eril”; doğu “sol yön, dişil” olarak tanımlanmaktadır.
Stewart, daha sonra: “Ger’in önü olmasından dolayı, giriş her zaman güneye bakar. Ateşin arkasında bulunan hoimar denilen kuzey tarafı ger’de en onurlu yerdir. Burada bir masa üstüne kutsal eşyalar, ongon ruh mekânları ve diğer dini imajlar konulur. Hoimar’ın yanındaki oturma yeri, Hoimar’dan sonraki en onurlu yerdir ve yaşlılar, reisler, şamanlar ve diğer saygın kişilere ayrılır. Sağ batı tarafı eril taraftır ve erkeklerin oturduğu, ok, tüfek, semer gibi eril eşyalarını sakladığı yerdir. Sol taraf kadınların oturduğu ve mutfak eşyaların, beşiklerin ve diğer dişil eşyaların saklandığı yerdir. Güney taraf en az onurlu yer olduğu için orada genelde sağında solunda gençler otururlar.
Hareket “güneşe doğru” saat yönündedir. Bunun nedeni ise, güneşin yolu olarak görüldüğü gündüzleri ger’in tepesinde duman deliğinden gelen güneş ışınlarının bıraktığı yuvarlak izin takip ettiği yolu düşünürsek hemen anlarız. Ger içinde ne zaman hareket edilirse hep güneş yönünde dönmek gerekir. Aynı hareket ayrıca Şamanik dans, ibadet ve ritüellerde de gerekli görülür.
Ger’in merkezi gal golomt, ger’in en kutsal yeri, ateş yeridir. O Gök Baba’nın kızı Golomto’nun mekânıdır ve ona karşı mutlak bir huşu ve saygı gösterilmektedir. Ger nasıl dünyanın merkeziyse, ateş yeri de ger’in temsil ettiği evrenin merkezidir. Gal golompt’tan yükselen duman sütunu şeklinde dikey eksen de şamanların üst âleme çıktıkları Dünya Ağacını[8] temsil eder ve tepedeki duman deliği de üst aleme açılan kapıyı temsil eder. Bazı şaman ritüellerde, örneğin Buryatia'daki şamanların inisiyasyonlarında gal golomt'ten duman deliğinden geçip ötesine giden bir ağaç monte edilir. Vecd halinde şaman ağaca tırmandıkça üst aleme yolculuğunu anlatır. Ayrıca toroo ağacının bulunmadığı durumlarda bile, bir çok kez ruhu bir kuşa dönüşen şaman yine de duman deliğinden çıktıktan sonra başka dünyalara seyahat eder.
Dolayısıyla, ger, Amerikan yerlilerinin dört yöne ve evrene göre konumlanmış kutsal dairenin bir fiziksel temsilcisi olan şifa çemberine bir paralel olarak görülebilir. Dairesel motif ve dört yöne düzenleme ayrıca kutsal oboo cairnleri etrafında yürüme ve dans etme veya şaman’ı gökyüzüne kaldırmak için dansçıların spiral bir dans yaptıkları toroo ağacı etrafındaki yohor dansı gibi açık hava Şamanik seremonilerde de dikkate alınır. Güneş yönünde dairesel hareketler ayrıca dallaga kutsama seremonisinde ve bütün şaman danslarında kullanılır” derken, büyük olasılıkla, “Ger” adının, çadır malzemesinin uni adı verilen direkler arasına “ger”ilmesinden, yani Türkçe’deki “Ker-Ger” kelimesinden ortaya çıkmış olabileceğini belirtir gibidir.
Endonezya Doğu Java’da, Tengger Köyü yakınlarındaki, Ateş Dağları’nda (Bromo-Tengger Caldera) kraterden volkan püskürmesi. Doğu Asya’da magma, Gal Golompt; kraterin ağzı tono; çıkan duman, volkanın içindeki bacalarla birlikte Hayat Ağacı; lavların sönmesinden sonra oluşan doğa güzelliği ise çiçekler şeklinde yorumlanmıştır.
Discovering East-Java: BROMO Mountain;Page 1 of 4: (www.eastjava.com/books/discovery/htm/bromo.html-9k).
Stewart’ın yukarıdaki anlatımlarında, çok önemli iki saptamada bulunmak olasıdır. Bunlardan ilki, Ger ile volkanlar arasında; ikincisi ise “Dünya Ağacı-toroo” ile Hayat Ağacı arasında kurulabilecek ilişkilerdir:
1. Ger, bir volkanı andırır yapısıyla dikkat çekicidir. Ger’in içinde yanan ateş (Gal Golompt), volkanın ana merkezini (Magma) göstermektedir. Ateşten çıkan dumanın, Ger’in tavanında bulunan açıklıktan (tono) havaya karışması, volkanın püskürmesi sırasında çıkan ateş ve dumanı betimlemekte, bu nedenle, aynı zamanda yaşamın kaynağını oluşturduğuna (Hayat Ağacı) işaret etmektedir.[9]
2. Bu bağlamda, hayatın kaynağı olarak algılanan volkanın, Magma’yla volkan ağzı arasında oluşan bacaların, bir ağaç ve onun dallarına olan benzerliği dikkat çekicidir.[10] Bu olayın ilk insanlar tarafından, yarılan bir volkanın diğer yarısında ortaya çıkan bacaları görerek ortaya çıktığı, ileri sürülebilir. Ancak bu insanların, her ne şekilde olursa olsun, bundan haberdar oldukları ve bu şekli “Toroo-Hayat Ağacı” olarak niteledikleri anlaşılmaktadır. Endonezya’da, Doğu Java adasındaki Tengger (Tengero) Köyü yakınlarındaki Bromo’da (Ateş dağları-Tengger Caldera), günümüzde bile hâlâ daha sürmekte olan volkana adak sunma adeti, Büyük Okyanus çevresinde, insanoğlunun varoluşuyla birlikte, volkanların tanrısal gücüne olan inanışın, süregelen bir göstergesi olduğu açıktır. Bu bağlamda, Türk ve Moğollarda toprak anlamına gelen “Tenger” kelimesini içeren dağın adı ve yakınındaki aynı isimdeki köyün varlığı dikkat çekicidir.[11]
Adventure in Indonesia: (www.geographia.com/ indonesia/indono02.htm-29k).
Ger’in bu özelliklerine ek olarak, dairesel motifin en güzel biçimdeki dışa vurumunu, Kâşgarlı Mahmûd’un “Divânü Lugâti-t Türk” adlı eserinde yer alan, ilk Türk Dünya haritasında görmek mümkündür.[12] Mahmûd’un eserinde de hakim unsur olan dört yönden (Durvun zug) güney “ön”; kuzey “arka”; batı “sağ yön, özde, eril”; doğu “sol yön, dişil” olarak tanımlanmaktadır.
