Alttaki çalışma Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Dr. Öğr. Üyesi Murat Tekin'e ait bilimsel bir araştırmadır. Belgenin tamamı istenirse özel mesaj yoluyla tarafıma ulaşabilirsiniz.
Amasya-Ordu_Tokat kaya mezarları
Pontos Bölgesi’nin genel olarak arkeolojik açıdan çok fazla araştırılmamış bir bölge olduğu bilinmektedir. Bölgede, kaya mezar geleneği açısından da durum pek parlak değildir. Hellenistik Dönem’e tarihlenen Amasya (Amaseia) Kral Kaya Mezarları, Geç Hellenistik-Erken Roma dönemlerine tarihlendirilen Ordu (Kotyora) Kaya Mezarları ile Hellenistik Dönem’e tarihlendirilen az sayıdaki Tokat (Dazimon) il merkezi ağırlıklı kaya mezarlarının dışında, bölgenin kaya mezar geleneği konusu ayrıntılı bir şekilde ele alınmamıştır. Bu yüzden, Pontos’un Gaziura ve Zela bölgelerini (sırasıyla Turhal ve Zile ilçelerini) kapsayan iç kesimindeki kaya mezar geleneğiyle ilgili bilgiler, son derece sınırlıdır. Bu bağlamda, söz konusu bölgelerde gerçekleştirdiğimiz yüzey araştırmaları sırasında tespit edilen kaya mezarlarından elde edilen veriler, Pontos’un iç kesimindeki kaya mezar geleneğine ışık tutması açısından önemlidir.
Araştırdığımız kaya mezarları arasında; Turhal ilçesi, Şenyurt beldesi sınırları içerisinde yer alan Sivrikaya Kaya Mezarı ile Zile ilçesi, Evrenköy’de bulunan Kapıkaya Kaya Mezarı, anıtsal sayılabilecek görünümleri ile dikkat çekicidir. Zile ilçesi, İğdir köyü Göz ve Ağılönü mevkilerindeki kaya mezarları ise, birbirlerine yakın konumda bulunmaları ve çok sayıda olmaları ile araştırma alanımızda genel olarak dağınık ve tekil örnekler şeklinde karşımıza çıkan diğer kaya mezarlarından farklı bir özellik gösterir. Ele aldığımız kaya mezarlarında, tarihlendirmeye yardımcı olabilecek yazıt veya kabartma gibi herhangi bir bulguya rastlanmamıştır. Bu yüzden, kaya mezarlarının tarihlendirilmesinde öncelikle mezarların sahip olduğu mimari özellikler dikkate alınacaktır. Bununla birlikte, söz konusu mezarlar etkileşim bölgeleri bağlamında, Pontos Bölgesi ile bu bölgenin batı komşusu olan ve köklü bir kaya mezarı geleneğine sahip olan Paphlagonia Bölgesi’ndeki araştırılan ve tarihlendirilmesi yapılan kaya mezarları ile karşılaştırılacaktır. Ayrıca, Pontos’un güneyinde bulunan ve Antik Dönem’de Galatia ve Kappadokia Bölgesi sınırlarında yer alan Yozgat ilinin güneydoğusundaki Sarıkaya ilçesi sınırları içerisinde yer alan Karabacak köyünde bulunan kaya mezar örnekleriyle de mukayese edilecektir. Böylece, Pontos Bölgesi’nin araştırdığımız bu iç kesimindeki kaya mezar geleneği ile ilgili olarak genel ve kronolojik değerlendirmelerde bulunulacaktır.
KAYA MEZAR GELENEKLERİNE GENEL BİR BAKIŞ
Bu başlık altında ele alınan bölgeler içerisinde, en erkene tarihlenen kaya mezarları Phrygia’da kaşımıza çıkar. Bu örnekler, MÖ 8. yüzyılın son çeyreğinden MÖ 6. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanan zaman diliminin ürünleridir. Bunların karakteristik özellikleri, genellikle yalın bir dış cepheye, küçük ve kare formlu bir giriş açıklığına sahip tek odalı kaya mezarları olmalarıdır. Dış cephedeki bu yalın mimari anlayışa karşılık, mezar odalarının iç tasarımları ahşap Phryg konut mimarisini kayaya işlenmiş haliyle taklit eder. Bu bağlamda, iç mimaride ahşap konut tavanlarının taklidi olan hafif içbükey ya da daha çok tercih edilen sivri tonozlu tavan formları görülür. Küçük boyutlarda olan mezar odalarındaki ölü yatakları veya tekneleri açılıdır9. Zeminden yükseltilmiş olan tekli, ikili ve üçlü ölü yatağına sahip mezar odalarının yanı sıra, yalın; yani ölü yatağına sahip olmayan mezar odaları da vardır. Mezar odalarındaki ölü yataklarının bazıları at nalı veya boyunduruk şeklinde olan baş yastıklarına sahiptir
Dağlık Phrygia Bölgesi’nde, Hellenistik ve Roma dönemlerine tarihlendirilen kaya mezarlarının ise,
Paphlagonia kaya mezarlarının çok yönlü etkilerin ve geleneklerin bir karışımını sergilediği ve bazı açılardan, Phrygia kaya mimarisinin bir devamı olarak düşünülebileceği belirtilmiştir12. Bu anlamda, MÖ 5. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıkan Paphlagonia kaya mezar geleneğinin, başta Phrygia kaya mezar geleneği olmak üzere, Akhaimenid mimarisi ve ikonografisi ve Hellen sanatı etkileriyle, Paphlagonia’nın kendi yerel ahşap konut mimarisinin harmanlanması suretiyle oluşturulduğu ve bu geleneğin kesintisiz bir şekilde Hellenistik ve Roma dönemleri içlerine kadar devam ettiği, Hellenistik Dönemle birlikte de kendi geleneğiyle çevresindeki Pontos ve Kappadokia bölgelerindeki kaya mezarlarını etkilemiş olduğu tespitinde bulunulmuştur. Paphlagonia Bölgesi kaya mezar geleneği denildiğinde ilk akla, sütunlarla taşınan beşik çatılı ya da düz damlı, ahşap bir konut cephesi mimarisinin kaya mezarının cephesine yansıtılması anlayışının geldiği vurgulanmıştır. Bu bağlamda, mezarların tipolojik olarak cephe mimarisine göre, beşik çatılı ve düz damlı, planda ise ön odalı (çok odalı) ve tek odalı kaya mezarları olarak iki gruba ayrıldıkları belirtilmiştir. Bütün tek odalı kaya mezarlarının kapılarının dikdörtgen ve düz olduğu, herhangi bir silme ya da söve izinin görülmediği ifade edilerek, bu mezarların olasılıkla düz bir kapı taşı ile kapatılmış olabileceği yönünde bir değerlendirme yapılmıştır. Bu türden kaya mezarlarında, genellikle ölü yataklarının basit örnekler olsa bile görüldüğü, tavanlarının üçgen, düz ve tonozlu formlarda şekillendirilmiş olduğu ve son zikredilen formun özellikle Geç Hellenistik ve Roma dönemlerinde bölgede yaygınlaştığı dile getirilmiştir. Ayrıca, Geç Hellenistik ve Roma dönemlerinde Paphlagonia kaya mezar mimarisinde önemli değişikliklerin olduğu, bu kapsamda dış cephe açısından şematik de olsa düz damlı ve beşik çatılı13 örneklerin görüldüğü, ancak ilkinin yaygınlık kazandığı; planda ise, genelde mezar odalarının boyutlarının küçüldüğü ve daraldığı, böylece Hellenistik Dönem boyunca görülen anıtsal cepheli kaya mezarlarının, Geç Hellenistik ve Roma dönemlerinde, yerini daha küçük ölçülerde tasarlanmış kaya mezarlarına bıraktığı; mezar odalarının ise, genellikle tonozlu olduğu ifade edilmiştir.
eş mezarın diğer bir ortak özelliği, mezar odalarına girişlerin ancak bir merdivenle ulaşılabilen yükseklikteki konumudur. Bu durum, Nakş-i Rüstem ve Persepolis’teki I. Dareios’dan III. Dareios’a kadar uzanan Akhaimenid kraliyet mezarlarının yüksek girişleriyle karşılaştırabilir. Sadece tek veya en azından çok sınırlı sayıda cesedi yerleştirmek için tasarlanmış olan mezar odaları, kenarları boyunca uzanan sekiler olsun ya da olmasın, oldukça küçüktür. Antik Dönem’deki kraliyet mezarlarının görünümlerinin bugünkünden çok farklı olduğunu ortaya koyan sütun izlerine rastlanmıştır. Bu izler, beş mezarın üçünün cephesinin sütunlu cepheler olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, Mezar A altı, B ve D’nin her biri dört sütunlu olmak üzere Ion düzeninde bir cepheye sahipti. Koridorların şekline ve uygulamanın bazı teknik detaylarına göre, mezarların kronolojik sıralaması, Mezar A: I. Mithradates, Mezar C: Ariobarzanes, Mezar B: II. Mithradates, Mezar D: III. Mithradates, Mezar E: Pharnakes’e ait şeklindedir. Mezarlar doğrusal, mantıksal bir gelişmeyi takip etmez. Çünkü, üçgen alınlıklı, altı sütunlu bir ön girişe sahip olan Mezar A’yı, kemerli alınlıklı ve sütunsuz bir ön girişe sahip olan Mezar C takip eder. Mezar C’yi ise, üçgen alınlıklı, dört sütunlu bir ön girişe sahip olan Mezar B ve D izler. Bu grubun en sonunda, kemerli alınlıklı ve sütunsuz bir ön girişe sahip olan Mezar E bulunur. yüzyılda Karia’da, Kaunos, Telmessos ve diğer yerlerde bulunabilir.
Yukarıda ifade edilen kaya mezar örnekleri bağlamında Pontos kaya mezar mimarisinin genel özelliklerine, Ş. Dönmez’in bu konuyla ilgili olarak verdiği bilgiler ışığında18 şu eklemeler yapılabilir: Kayaya oyulmuş basamaklarla ulaşılan mezarların ön cephesi güneye ya da güneybatıya bakmaktadır. Dolayısı ile mezarlar basamaklar üzerinde yükselen bir platformun üzerindedir. Mezarlara giriş platform zemininden daha yüksekteki dikdörtgen bir kapıyla sağlanmıştır. Giriş kapısının hemen önünde sunak ya da masa benzeri bir mimari elemanın yerleştirilmesi için açılan yuva ve delikler mevcuttur. Mezar odası, kareye yakın dikdörtgen veya dikdörtgen planlı olup, tavan formu Mezar A örneğinde düz iken, diğer örneklerin hepsinde tonozludur.
Pontos Bölgesi kaya mezar geleneğine, örneklerimizin bu bölge içerisinde yer almasından dolayı doğal olarak daha ayrıntılı olarak değindikten sonra, makalemizin konusunu oluşturan kaya mezar örneklerimizi tanımla-maya geçebiliriz.
GAZIURA (TURHAL) BÖLGESİ KAYA MEZARLARI GÜMÜŞTOP (DAZYA) KÖYÜ MAĞARA MEVKİİ KAYA MEZARI
Turhal’ın 12 km güneydoğusunda yer alan Şenyurt beldesinin 2 km kadar kuzeybatısında ve 1203 m rakımlı Mercimek Tepesi’ne çıkan stabilize yolun solunda yer alan bu kaya mezarı, önündeki Kazova’sına ve Kaz Gölü’ne bakmaktadır. Sivrikaya olarak bilinen bu kaya mezarı, yaklaşık 50 m yüksekliğindeki bağımsız bir kaya bloğunun doğu yüzüne ve zirvesine yakın bir yerine açılmıştır. Ana kayaya oyulmuş merdiven basamaklarıyla zamanında mezar odasına ulaşıldığı anlaşılsa da bu merdiven basamakları zaman içerisinde tümüyle tahrip edildiğinden mezar odasına ulaşabilmek günümüzde mümkün değildir. Tapınak cepheli tek örneğimiz olan bu kaya mezarı, üçgen alınlıklı ve bezemesiz 3.80x2.60 m ölçülerinde bir dış cepheye ve bu cephe içinde bir platforma sahiptir. Cephenin yaklaşık olarak ortasına konumlandırılmış olan 1.10x1.10 m ölçülerinde kare şeklindeki ve iç kısımdan silmeli bir giriş açıklığıyla mezar odasına girilmektedir. 2.50x2.50 m ölçülerinde kare bir plana ve tonozlu bir tavana sahip olan mezar odasının yüksekliği 1.90 m’dir. Girişin tam karşısında yer alan güvenlik çıkıntısına sahip ölü yatağı, zeminden 0.40 m yüksekte olup, 2.50x1.70 m ölçülerindedir
ŞENYURT BELDESİ SİVRİKAYA KAYA MEZARI
Turhal ilçesinin 4 km doğusunda yer alan ve 1216 m rakımlı Hanife Tepe’nin eteğine kurulan Gümüştop köyünde19, Mağara Mevkii olarak adlandırılan yerde bulunmaktadır. Önündeki ovadan biraz yüksekteki küçük bir kaya bloğunun doğu yüzüne açılmış tek odalı kaya mezarına ulaşım son derece kolay olmakla birlikte, çevresindeki bitki örtüsü mezarın dıştan görünürlüğünü belli ölçüde perdelemektedir. Doğu-batı doğrultulu olan kaya mezarı, yalın bir dış cephe tasarımına sahiptir. İçeriye doğru hafif daralan dikdörtgen planlı mezar odası, 2.70x1.93 m ölçülerinde ve 1.46 m yüksekliğindedir. Tonozlu bir tavana sahip olan mezar odasında, girişin her Turhal’ın 12 km güneydoğusunda yer alan Şenyurt beldesinin 2 km kadar kuzeybatısında ve 1203 m rakımlı Mercimek Tepesi’ne çıkan stabilize yolun solunda yer alan bu kaya mezarı, önündeki Kazova’sına ve Kaz Gölü’ne bakmaktadır. Sivrikaya olarak bilinen bu kaya mezarı, yaklaşık 50 m yüksekliğindeki bağımsız bir kaya bloğunun doğu yüzüne ve zirvesine yakın bir yerine açılmıştır. Ana kayaya oyulmuş merdiven basamaklarıyla zamanında mezar odasına ulaşıldığı anlaşılsa da bu merdiven basamakları zaman içerisinde tümüyle tahrip edildiğinden mezar odasına ulaşabilmek günümüzde mümkün değildir. Tapınak cepheli tek örneğimiz olan bu kaya mezarı, üçgen alınlıklı ve bezemesiz 3.80x2.60 m ölçülerinde bir dış cepheye ve bu cephe içinde bir platforma sahiptir. Cephenin yaklaşık olarak ortasına konumlandırılmış olan 1.10x1.10 m ölçülerinde kare şeklindeki ve iç kısımdan silmeli bir giriş açıklığıyla mezar odasına girilmektedir. 2.50x2.50 m ölçülerinde kare bir plana ve tonozlu bir tavana sahip olan mezar odasının yüksekliği 1.90 m’dir. Girişin tam karşısında yer alan güvenlik çıkıntısına sahip ölü yatağı, zeminden 0.40 m yüksekte olup, 2.50x1.70 m ölçülerindedir.
Zile Kalesi Koca Kayzer Kaya Mezarı
Zile ilçe merkezinin ortasında yükselen kalede yer almaktadır. Zile Ovası’nın kuzeybatı bölümünde ve çevreye hakim bir mevkide bulunan Zile Kalesi, aslında kalker kayalar üzerine oturan bir höyüğün üzerine kurulmuş olup, yaklaşık 30-40 m yüksekliğe sahiptir. Kaya mezarı, bu kalenin kuzeydoğusundaki sarp kayalıkta23, surların aşağısında ve yerden yaklaşık 10 m yükseklikte bulunmaktadır24. Bu kaya mezarına rahat bir şekilde ulaşımı sağlayan bir yol bulunmamaktadır. Bununla birlikte, kalenin kuzeydoğusundaki ana kayanın işlenmesiyle oluşturulmuş oturma yerleri25 kademeli26 bir şekilde olan ve oval bir plan27 sergileyen Roma Dönemi’ne tarihlendirilen bir tiyatronun28 sağındaki kayalık ve dar bir alandan güvenlik açısından riskli durumlara katlanarak mezara güçlükle ulaşabilmek mümkündür.
Ağcakeçili Köyü Gavur Curhalığı Mevkii Kaya Mezar
Zile’nin 32 km güneybatısındaki Ağcakeçili köyü sınırları içinde yer alır. Yöre sakinleri tarafından Gavur Curhalığı olarak adlandırılan yerde bulunan ve hemen kenarından geçen Çekerek Irmağı’na bakar şekilde tasarlanmış olan bu kaya mezarı, büyük bir kaya kütlesinin doğu yüzüne ve zirvesine yakın bir yerine açılmıştır. Aşağıdan kaya yüzeyindeki uygun yerlere basılarak yukarıya doğru zorlukla tırmanmak suretiyle, 3.70x3.30 m ölçülerindeki ve 3.00 m yüksekliğindeki platformlu dış cephenin hemen sol tarafında yer alan ve kuzeye bakan mezar odasına ulaşılmaktadır. Oldukça tahrip olmakla birlikte, kare bir görünüme sahip olduğu anlaşılan, 1.02x0.95 m ölçülerindeki ve 0.40 m kalınlığındaki bir açıklıkla mezar odasına girilmektedir. Tonozlu bir tavana sahip, 2.30x2.00 m ölçülerindeki ve 1.55 m yüksekliğindeki dikdörtgen planlı mezar odasında, girişin her iki yan tarafında, kaçak kazılar nedeniyle kısmen tahribata uğramış vaziyette 2.30x0.80 m ölçülerinde 2 ölü yatağı bulunmaktadır. Bu iki ölü yatağı arasında, 0.50 m genişliğinde ve 0.25 m derinliğinde bir hareket etme alanı bırakılmıştır. Genel olarak kaba bir işçilik sergileyen bu kaya mezarının ön cepheye değil de yan cepheye açılmasının nedeni, muhtemelen ön cephedeki kaya yüzeyinin mezar odası yapımına elverişli olmamasıdır
EVRENKÖY KAPIKAYA KAYA MEZARI
Zile Evrenköy Kapıkaya Kaya Mezarı / Zile Evren Village Kapıkaya Rock Tomb Resim 11: Zile Evrenköy Kapıkaya Kaya Mezarı Planı / Zile Evren Village Kapıkaya, The Plan of Rock Tomb 140 Murat TEKİN DOI: 10.22520/tubaar.2020.26.007 ölçülerinde kemerli bir girişe sahiptir. Giriş açıklığının iç çerçevesinde görülen derin silme, mezarın bir kapak taşı ile kapatıldığına işaret etmektedir. 3.10x2.45 m boyutlarındaki ve 1.87 m yüksekliğindeki dikdörtgen planlı mezar odası, tonozlu tavanlıdır. Mezar odasında, girişe göre sağda ve karşı cephede olmak üzere, arcosolium formunda iki ölü yatağı bulunmaktadır. Özellikle sağda olanı oldukça tahribata uğramış olup, 2.00x1.00 m ölçülerindedir. Cephede yer alanı ise, diğerine göre daha iyi durumda olup, 1.97x0.62 m ölçülerine sahiptir.
Göz Mevkii 1 ve 2 Nolu Kaya Mezarları
Göz Mevkii’nde bulunan ve yan yana olan bu mezarlar, rahatlıkla ulaşılabilecek seviyedeki alçak bir kaya bloğunun güneydoğu yüzüne oyulmuşlardır. Her ikisi de yalın bir dış cephe mimarisine sahiptir. Diğerine göre batıda yer alan 1 Nolu Kaya Mezarı, 1.30x1.20 m ölçülerinde bir girişe sahiptir. Girişin hemen üst orta noktasında bir adak nişi vardır. Tonozlu bir tavana sahip, 2.30x1.80 m boyutlarındaki dikdörtgen planlı mezar odasının yüksekliği 1.50 m’dir. Bu kaya mezarının özellikle odası aşırı derecede tahribata uğradığı için, içinde bir ölü yatağı olup olmadığına karar verebilmek zordur. Ancak, doğusunda ve hemen yanı başında bulunan 2 Nolu Kaya Mezarı’nda ölü yataklarının bulunması, 1 Nolu Kaya Mezarı’nın da ölü yatağına sahip olabileceğini düşündürmektedir. 2 Nolu Kaya Mezarı da 1 Nolu Kaya Mezarı gibi oldukça tahribata maruz kalmıştır. Bu kaya mezarı, 1.56x1.25 m 30 Özsait 2000: 75; Özsait 2007: 455. 31 Aslında 12 tane kaya mezarı tespit edilmiş olmakla birlikte, 2 tanesi tamamı ile toprak altında kaldığı için araştırılamamıştır. Burada 16 tane kaya mezarı tespit edilmiştir.
Amasya-Ordu_Tokat kaya mezarları
Pontos Bölgesi’nin genel olarak arkeolojik açıdan çok fazla araştırılmamış bir bölge olduğu bilinmektedir. Bölgede, kaya mezar geleneği açısından da durum pek parlak değildir. Hellenistik Dönem’e tarihlenen Amasya (Amaseia) Kral Kaya Mezarları, Geç Hellenistik-Erken Roma dönemlerine tarihlendirilen Ordu (Kotyora) Kaya Mezarları ile Hellenistik Dönem’e tarihlendirilen az sayıdaki Tokat (Dazimon) il merkezi ağırlıklı kaya mezarlarının dışında, bölgenin kaya mezar geleneği konusu ayrıntılı bir şekilde ele alınmamıştır. Bu yüzden, Pontos’un Gaziura ve Zela bölgelerini (sırasıyla Turhal ve Zile ilçelerini) kapsayan iç kesimindeki kaya mezar geleneğiyle ilgili bilgiler, son derece sınırlıdır. Bu bağlamda, söz konusu bölgelerde gerçekleştirdiğimiz yüzey araştırmaları sırasında tespit edilen kaya mezarlarından elde edilen veriler, Pontos’un iç kesimindeki kaya mezar geleneğine ışık tutması açısından önemlidir.
Araştırdığımız kaya mezarları arasında; Turhal ilçesi, Şenyurt beldesi sınırları içerisinde yer alan Sivrikaya Kaya Mezarı ile Zile ilçesi, Evrenköy’de bulunan Kapıkaya Kaya Mezarı, anıtsal sayılabilecek görünümleri ile dikkat çekicidir. Zile ilçesi, İğdir köyü Göz ve Ağılönü mevkilerindeki kaya mezarları ise, birbirlerine yakın konumda bulunmaları ve çok sayıda olmaları ile araştırma alanımızda genel olarak dağınık ve tekil örnekler şeklinde karşımıza çıkan diğer kaya mezarlarından farklı bir özellik gösterir. Ele aldığımız kaya mezarlarında, tarihlendirmeye yardımcı olabilecek yazıt veya kabartma gibi herhangi bir bulguya rastlanmamıştır. Bu yüzden, kaya mezarlarının tarihlendirilmesinde öncelikle mezarların sahip olduğu mimari özellikler dikkate alınacaktır. Bununla birlikte, söz konusu mezarlar etkileşim bölgeleri bağlamında, Pontos Bölgesi ile bu bölgenin batı komşusu olan ve köklü bir kaya mezarı geleneğine sahip olan Paphlagonia Bölgesi’ndeki araştırılan ve tarihlendirilmesi yapılan kaya mezarları ile karşılaştırılacaktır. Ayrıca, Pontos’un güneyinde bulunan ve Antik Dönem’de Galatia ve Kappadokia Bölgesi sınırlarında yer alan Yozgat ilinin güneydoğusundaki Sarıkaya ilçesi sınırları içerisinde yer alan Karabacak köyünde bulunan kaya mezar örnekleriyle de mukayese edilecektir. Böylece, Pontos Bölgesi’nin araştırdığımız bu iç kesimindeki kaya mezar geleneği ile ilgili olarak genel ve kronolojik değerlendirmelerde bulunulacaktır.
KAYA MEZAR GELENEKLERİNE GENEL BİR BAKIŞ
Bu başlık altında ele alınan bölgeler içerisinde, en erkene tarihlenen kaya mezarları Phrygia’da kaşımıza çıkar. Bu örnekler, MÖ 8. yüzyılın son çeyreğinden MÖ 6. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanan zaman diliminin ürünleridir. Bunların karakteristik özellikleri, genellikle yalın bir dış cepheye, küçük ve kare formlu bir giriş açıklığına sahip tek odalı kaya mezarları olmalarıdır. Dış cephedeki bu yalın mimari anlayışa karşılık, mezar odalarının iç tasarımları ahşap Phryg konut mimarisini kayaya işlenmiş haliyle taklit eder. Bu bağlamda, iç mimaride ahşap konut tavanlarının taklidi olan hafif içbükey ya da daha çok tercih edilen sivri tonozlu tavan formları görülür. Küçük boyutlarda olan mezar odalarındaki ölü yatakları veya tekneleri açılıdır9. Zeminden yükseltilmiş olan tekli, ikili ve üçlü ölü yatağına sahip mezar odalarının yanı sıra, yalın; yani ölü yatağına sahip olmayan mezar odaları da vardır. Mezar odalarındaki ölü yataklarının bazıları at nalı veya boyunduruk şeklinde olan baş yastıklarına sahiptir
Dağlık Phrygia Bölgesi’nde, Hellenistik ve Roma dönemlerine tarihlendirilen kaya mezarlarının ise,
Paphlagonia kaya mezarlarının çok yönlü etkilerin ve geleneklerin bir karışımını sergilediği ve bazı açılardan, Phrygia kaya mimarisinin bir devamı olarak düşünülebileceği belirtilmiştir12. Bu anlamda, MÖ 5. yüzyılın başlarından itibaren ortaya çıkan Paphlagonia kaya mezar geleneğinin, başta Phrygia kaya mezar geleneği olmak üzere, Akhaimenid mimarisi ve ikonografisi ve Hellen sanatı etkileriyle, Paphlagonia’nın kendi yerel ahşap konut mimarisinin harmanlanması suretiyle oluşturulduğu ve bu geleneğin kesintisiz bir şekilde Hellenistik ve Roma dönemleri içlerine kadar devam ettiği, Hellenistik Dönemle birlikte de kendi geleneğiyle çevresindeki Pontos ve Kappadokia bölgelerindeki kaya mezarlarını etkilemiş olduğu tespitinde bulunulmuştur. Paphlagonia Bölgesi kaya mezar geleneği denildiğinde ilk akla, sütunlarla taşınan beşik çatılı ya da düz damlı, ahşap bir konut cephesi mimarisinin kaya mezarının cephesine yansıtılması anlayışının geldiği vurgulanmıştır. Bu bağlamda, mezarların tipolojik olarak cephe mimarisine göre, beşik çatılı ve düz damlı, planda ise ön odalı (çok odalı) ve tek odalı kaya mezarları olarak iki gruba ayrıldıkları belirtilmiştir. Bütün tek odalı kaya mezarlarının kapılarının dikdörtgen ve düz olduğu, herhangi bir silme ya da söve izinin görülmediği ifade edilerek, bu mezarların olasılıkla düz bir kapı taşı ile kapatılmış olabileceği yönünde bir değerlendirme yapılmıştır. Bu türden kaya mezarlarında, genellikle ölü yataklarının basit örnekler olsa bile görüldüğü, tavanlarının üçgen, düz ve tonozlu formlarda şekillendirilmiş olduğu ve son zikredilen formun özellikle Geç Hellenistik ve Roma dönemlerinde bölgede yaygınlaştığı dile getirilmiştir. Ayrıca, Geç Hellenistik ve Roma dönemlerinde Paphlagonia kaya mezar mimarisinde önemli değişikliklerin olduğu, bu kapsamda dış cephe açısından şematik de olsa düz damlı ve beşik çatılı13 örneklerin görüldüğü, ancak ilkinin yaygınlık kazandığı; planda ise, genelde mezar odalarının boyutlarının küçüldüğü ve daraldığı, böylece Hellenistik Dönem boyunca görülen anıtsal cepheli kaya mezarlarının, Geç Hellenistik ve Roma dönemlerinde, yerini daha küçük ölçülerde tasarlanmış kaya mezarlarına bıraktığı; mezar odalarının ise, genellikle tonozlu olduğu ifade edilmiştir.
eş mezarın diğer bir ortak özelliği, mezar odalarına girişlerin ancak bir merdivenle ulaşılabilen yükseklikteki konumudur. Bu durum, Nakş-i Rüstem ve Persepolis’teki I. Dareios’dan III. Dareios’a kadar uzanan Akhaimenid kraliyet mezarlarının yüksek girişleriyle karşılaştırabilir. Sadece tek veya en azından çok sınırlı sayıda cesedi yerleştirmek için tasarlanmış olan mezar odaları, kenarları boyunca uzanan sekiler olsun ya da olmasın, oldukça küçüktür. Antik Dönem’deki kraliyet mezarlarının görünümlerinin bugünkünden çok farklı olduğunu ortaya koyan sütun izlerine rastlanmıştır. Bu izler, beş mezarın üçünün cephesinin sütunlu cepheler olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, Mezar A altı, B ve D’nin her biri dört sütunlu olmak üzere Ion düzeninde bir cepheye sahipti. Koridorların şekline ve uygulamanın bazı teknik detaylarına göre, mezarların kronolojik sıralaması, Mezar A: I. Mithradates, Mezar C: Ariobarzanes, Mezar B: II. Mithradates, Mezar D: III. Mithradates, Mezar E: Pharnakes’e ait şeklindedir. Mezarlar doğrusal, mantıksal bir gelişmeyi takip etmez. Çünkü, üçgen alınlıklı, altı sütunlu bir ön girişe sahip olan Mezar A’yı, kemerli alınlıklı ve sütunsuz bir ön girişe sahip olan Mezar C takip eder. Mezar C’yi ise, üçgen alınlıklı, dört sütunlu bir ön girişe sahip olan Mezar B ve D izler. Bu grubun en sonunda, kemerli alınlıklı ve sütunsuz bir ön girişe sahip olan Mezar E bulunur. yüzyılda Karia’da, Kaunos, Telmessos ve diğer yerlerde bulunabilir.
Yukarıda ifade edilen kaya mezar örnekleri bağlamında Pontos kaya mezar mimarisinin genel özelliklerine, Ş. Dönmez’in bu konuyla ilgili olarak verdiği bilgiler ışığında18 şu eklemeler yapılabilir: Kayaya oyulmuş basamaklarla ulaşılan mezarların ön cephesi güneye ya da güneybatıya bakmaktadır. Dolayısı ile mezarlar basamaklar üzerinde yükselen bir platformun üzerindedir. Mezarlara giriş platform zemininden daha yüksekteki dikdörtgen bir kapıyla sağlanmıştır. Giriş kapısının hemen önünde sunak ya da masa benzeri bir mimari elemanın yerleştirilmesi için açılan yuva ve delikler mevcuttur. Mezar odası, kareye yakın dikdörtgen veya dikdörtgen planlı olup, tavan formu Mezar A örneğinde düz iken, diğer örneklerin hepsinde tonozludur.
Pontos Bölgesi kaya mezar geleneğine, örneklerimizin bu bölge içerisinde yer almasından dolayı doğal olarak daha ayrıntılı olarak değindikten sonra, makalemizin konusunu oluşturan kaya mezar örneklerimizi tanımla-maya geçebiliriz.
GAZIURA (TURHAL) BÖLGESİ KAYA MEZARLARI GÜMÜŞTOP (DAZYA) KÖYÜ MAĞARA MEVKİİ KAYA MEZARI
Turhal’ın 12 km güneydoğusunda yer alan Şenyurt beldesinin 2 km kadar kuzeybatısında ve 1203 m rakımlı Mercimek Tepesi’ne çıkan stabilize yolun solunda yer alan bu kaya mezarı, önündeki Kazova’sına ve Kaz Gölü’ne bakmaktadır. Sivrikaya olarak bilinen bu kaya mezarı, yaklaşık 50 m yüksekliğindeki bağımsız bir kaya bloğunun doğu yüzüne ve zirvesine yakın bir yerine açılmıştır. Ana kayaya oyulmuş merdiven basamaklarıyla zamanında mezar odasına ulaşıldığı anlaşılsa da bu merdiven basamakları zaman içerisinde tümüyle tahrip edildiğinden mezar odasına ulaşabilmek günümüzde mümkün değildir. Tapınak cepheli tek örneğimiz olan bu kaya mezarı, üçgen alınlıklı ve bezemesiz 3.80x2.60 m ölçülerinde bir dış cepheye ve bu cephe içinde bir platforma sahiptir. Cephenin yaklaşık olarak ortasına konumlandırılmış olan 1.10x1.10 m ölçülerinde kare şeklindeki ve iç kısımdan silmeli bir giriş açıklığıyla mezar odasına girilmektedir. 2.50x2.50 m ölçülerinde kare bir plana ve tonozlu bir tavana sahip olan mezar odasının yüksekliği 1.90 m’dir. Girişin tam karşısında yer alan güvenlik çıkıntısına sahip ölü yatağı, zeminden 0.40 m yüksekte olup, 2.50x1.70 m ölçülerindedir
ŞENYURT BELDESİ SİVRİKAYA KAYA MEZARI
Turhal ilçesinin 4 km doğusunda yer alan ve 1216 m rakımlı Hanife Tepe’nin eteğine kurulan Gümüştop köyünde19, Mağara Mevkii olarak adlandırılan yerde bulunmaktadır. Önündeki ovadan biraz yüksekteki küçük bir kaya bloğunun doğu yüzüne açılmış tek odalı kaya mezarına ulaşım son derece kolay olmakla birlikte, çevresindeki bitki örtüsü mezarın dıştan görünürlüğünü belli ölçüde perdelemektedir. Doğu-batı doğrultulu olan kaya mezarı, yalın bir dış cephe tasarımına sahiptir. İçeriye doğru hafif daralan dikdörtgen planlı mezar odası, 2.70x1.93 m ölçülerinde ve 1.46 m yüksekliğindedir. Tonozlu bir tavana sahip olan mezar odasında, girişin her Turhal’ın 12 km güneydoğusunda yer alan Şenyurt beldesinin 2 km kadar kuzeybatısında ve 1203 m rakımlı Mercimek Tepesi’ne çıkan stabilize yolun solunda yer alan bu kaya mezarı, önündeki Kazova’sına ve Kaz Gölü’ne bakmaktadır. Sivrikaya olarak bilinen bu kaya mezarı, yaklaşık 50 m yüksekliğindeki bağımsız bir kaya bloğunun doğu yüzüne ve zirvesine yakın bir yerine açılmıştır. Ana kayaya oyulmuş merdiven basamaklarıyla zamanında mezar odasına ulaşıldığı anlaşılsa da bu merdiven basamakları zaman içerisinde tümüyle tahrip edildiğinden mezar odasına ulaşabilmek günümüzde mümkün değildir. Tapınak cepheli tek örneğimiz olan bu kaya mezarı, üçgen alınlıklı ve bezemesiz 3.80x2.60 m ölçülerinde bir dış cepheye ve bu cephe içinde bir platforma sahiptir. Cephenin yaklaşık olarak ortasına konumlandırılmış olan 1.10x1.10 m ölçülerinde kare şeklindeki ve iç kısımdan silmeli bir giriş açıklığıyla mezar odasına girilmektedir. 2.50x2.50 m ölçülerinde kare bir plana ve tonozlu bir tavana sahip olan mezar odasının yüksekliği 1.90 m’dir. Girişin tam karşısında yer alan güvenlik çıkıntısına sahip ölü yatağı, zeminden 0.40 m yüksekte olup, 2.50x1.70 m ölçülerindedir.
Zile Kalesi Koca Kayzer Kaya Mezarı
Zile ilçe merkezinin ortasında yükselen kalede yer almaktadır. Zile Ovası’nın kuzeybatı bölümünde ve çevreye hakim bir mevkide bulunan Zile Kalesi, aslında kalker kayalar üzerine oturan bir höyüğün üzerine kurulmuş olup, yaklaşık 30-40 m yüksekliğe sahiptir. Kaya mezarı, bu kalenin kuzeydoğusundaki sarp kayalıkta23, surların aşağısında ve yerden yaklaşık 10 m yükseklikte bulunmaktadır24. Bu kaya mezarına rahat bir şekilde ulaşımı sağlayan bir yol bulunmamaktadır. Bununla birlikte, kalenin kuzeydoğusundaki ana kayanın işlenmesiyle oluşturulmuş oturma yerleri25 kademeli26 bir şekilde olan ve oval bir plan27 sergileyen Roma Dönemi’ne tarihlendirilen bir tiyatronun28 sağındaki kayalık ve dar bir alandan güvenlik açısından riskli durumlara katlanarak mezara güçlükle ulaşabilmek mümkündür.
Ağcakeçili Köyü Gavur Curhalığı Mevkii Kaya Mezar
Zile’nin 32 km güneybatısındaki Ağcakeçili köyü sınırları içinde yer alır. Yöre sakinleri tarafından Gavur Curhalığı olarak adlandırılan yerde bulunan ve hemen kenarından geçen Çekerek Irmağı’na bakar şekilde tasarlanmış olan bu kaya mezarı, büyük bir kaya kütlesinin doğu yüzüne ve zirvesine yakın bir yerine açılmıştır. Aşağıdan kaya yüzeyindeki uygun yerlere basılarak yukarıya doğru zorlukla tırmanmak suretiyle, 3.70x3.30 m ölçülerindeki ve 3.00 m yüksekliğindeki platformlu dış cephenin hemen sol tarafında yer alan ve kuzeye bakan mezar odasına ulaşılmaktadır. Oldukça tahrip olmakla birlikte, kare bir görünüme sahip olduğu anlaşılan, 1.02x0.95 m ölçülerindeki ve 0.40 m kalınlığındaki bir açıklıkla mezar odasına girilmektedir. Tonozlu bir tavana sahip, 2.30x2.00 m ölçülerindeki ve 1.55 m yüksekliğindeki dikdörtgen planlı mezar odasında, girişin her iki yan tarafında, kaçak kazılar nedeniyle kısmen tahribata uğramış vaziyette 2.30x0.80 m ölçülerinde 2 ölü yatağı bulunmaktadır. Bu iki ölü yatağı arasında, 0.50 m genişliğinde ve 0.25 m derinliğinde bir hareket etme alanı bırakılmıştır. Genel olarak kaba bir işçilik sergileyen bu kaya mezarının ön cepheye değil de yan cepheye açılmasının nedeni, muhtemelen ön cephedeki kaya yüzeyinin mezar odası yapımına elverişli olmamasıdır
EVRENKÖY KAPIKAYA KAYA MEZARI
Zile Evrenköy Kapıkaya Kaya Mezarı / Zile Evren Village Kapıkaya Rock Tomb Resim 11: Zile Evrenköy Kapıkaya Kaya Mezarı Planı / Zile Evren Village Kapıkaya, The Plan of Rock Tomb 140 Murat TEKİN DOI: 10.22520/tubaar.2020.26.007 ölçülerinde kemerli bir girişe sahiptir. Giriş açıklığının iç çerçevesinde görülen derin silme, mezarın bir kapak taşı ile kapatıldığına işaret etmektedir. 3.10x2.45 m boyutlarındaki ve 1.87 m yüksekliğindeki dikdörtgen planlı mezar odası, tonozlu tavanlıdır. Mezar odasında, girişe göre sağda ve karşı cephede olmak üzere, arcosolium formunda iki ölü yatağı bulunmaktadır. Özellikle sağda olanı oldukça tahribata uğramış olup, 2.00x1.00 m ölçülerindedir. Cephede yer alanı ise, diğerine göre daha iyi durumda olup, 1.97x0.62 m ölçülerine sahiptir.
Göz Mevkii 1 ve 2 Nolu Kaya Mezarları
Göz Mevkii’nde bulunan ve yan yana olan bu mezarlar, rahatlıkla ulaşılabilecek seviyedeki alçak bir kaya bloğunun güneydoğu yüzüne oyulmuşlardır. Her ikisi de yalın bir dış cephe mimarisine sahiptir. Diğerine göre batıda yer alan 1 Nolu Kaya Mezarı, 1.30x1.20 m ölçülerinde bir girişe sahiptir. Girişin hemen üst orta noktasında bir adak nişi vardır. Tonozlu bir tavana sahip, 2.30x1.80 m boyutlarındaki dikdörtgen planlı mezar odasının yüksekliği 1.50 m’dir. Bu kaya mezarının özellikle odası aşırı derecede tahribata uğradığı için, içinde bir ölü yatağı olup olmadığına karar verebilmek zordur. Ancak, doğusunda ve hemen yanı başında bulunan 2 Nolu Kaya Mezarı’nda ölü yataklarının bulunması, 1 Nolu Kaya Mezarı’nın da ölü yatağına sahip olabileceğini düşündürmektedir. 2 Nolu Kaya Mezarı da 1 Nolu Kaya Mezarı gibi oldukça tahribata maruz kalmıştır. Bu kaya mezarı, 1.56x1.25 m 30 Özsait 2000: 75; Özsait 2007: 455. 31 Aslında 12 tane kaya mezarı tespit edilmiş olmakla birlikte, 2 tanesi tamamı ile toprak altında kaldığı için araştırılamamıştır. Burada 16 tane kaya mezarı tespit edilmiştir.
