Trabzon Vilayeti sınırları olmuş ve Vilayetin milletler mozaiği mahiyeti yeni ilavelerle zenginleşmiştir. Trabzon yöresinde Kırım Savaşı sonrasında, ekonomik değişim de halkı etkilemiştir. Devletin ekonomik yapısında meydana gelen buhranlar doğal olarak halktan alınmakta olan vergilerin artışına da zemin hazırlamıştır. xıx. yüzyıl, ekonomik sebeplerden ötürü artış gösteren vergilerin affedilmesi doğrultusunda devlete yapılan müracaatlar hususunda gönderilen belgeler açısından oldukça zengindir. 1843 yılında Sivas Vilayeti dahilinde olmasına rağmen daha çok Karadeniz coğrafyası içerisinde yer alan Tokat Sancağı'na bağlı bulunan Tozkili nahiyesi halkından olan Rum ve Ermenilerin ağırlaşan vergileri hususunda Maliye Nezareti'ne gönderilen arzuhallerde, vergi miktarının düşürülmesine ve biriken vergi borçlarının affedilmesine dair talepler yer almaktadır.(1) 185l tarihli bir diğer belgede Lazistan Sancağı halkının ağırlaşan vergi yükümlülükleri sebebiyle Rusya'ya iltica ettikleri ancak, politik mülteci sayılmadıkları için Rus makamları tarafından Osmanlı'ya iade edildiklerinden bahsedilmektedir.(2) Kırım Savaşı sonrasında Kafkas yörelerinden başlayan göç hareketi buralardaki nüfus kesafetini azaltmış ve Rusya'nın konsolos ve Ortodoks Papazlar vasıtasıyla Kuzey Anadolu'da yaptığı propagandalarla Ermeni ve Rum Osmanlı vatandaşlar Kafkaslarda Müslümanların boşalttığı bölgelere yerleştirilmeye çalışılmıştır.(3) l860'lı yıllarda Trabzon, Gümüşhane ve Sinop yörelerinde meskun bulunan Osmanlı vatandaşı Ermeni ve Rumlar devletin arttırdığı vergiler nedeniyle çareyi Rusya'ya göç etmede bulmuşlardır. Örneğin 1862 tarihinde Trabzon ve Karahisar-ı Şarki taraflarından 450 kadar hrıstiyan hanesi artan vergi ve toplumsal baskı nedeniyle Rusya'ya göç etmeye karar vermişlerledir.(4) Ancak, Rusya'nın Osmanlı hrıstiyan göçmen halkını kıraç arazilere yerleştirmesi ve kötü yaşam şartları nedeniyle hrıstiyan halk Osmanlı Devleti'ne geri dönmüştür. Osmanlı Devleti'nin geri gelenlere bıraktıkları arazilerini iade etmesi ve yerli halkın muhalefetine rağmen arka çıkması gayr-ı Müslim halkın yöredeki mevcudiyetini devam ettirmesine zemin hazırlamıştır. (5) Karadeniz bölgesinin ekonomik açıdan kötü gidişatının temel sebebi yörede meydana gelen siyasal mücadelelerle yakından ilgilidir. 1774'te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması, Karadeniz ticaret ve deniz taşımacılığında Osmanlı tekeline son vermiştir. Rusya'ya verilen ticari ayrıcalıklar kısa süre sonra diğer Avrupa devletlerine de uygulandı. İlk olarak I784'de Avusturya, ardından I799'da İngiltere ve 1802'de Fransa, Karadeniz sularını, ticari olarak, kullanma hakkını elde ettiler. Böylelikle Müslümanlar ticaretteki egemen konumlarını Rus kıyı kentlerinde yerleşmiş Osmanlı Rum tüccarlara terk etmek zorunda kaldılar.(6) I830'lu yıllarda Doğu-Anadolu yöresinde ve Osmanlı-İran sınırında yerleşmiş bulunan Kürt aşiretleri Trabzon-Tebriz kervanlarına verdikleri baskınlarla Trabzon ticaretine darbe indirmekte ve Karadeniz ekonomisini bloke etmekteydiler. (7) Doğu-Anadolu yöresindeki eşkıyalığın oluşum nedeni Fahrettin Tızlak tarafından yöreden elde edilen değerli Madenlere ve bu Madenlerin ekonomik değerlerinin cazibesine dayandırılmaktadır.(8) Robert Anhegger ve Neşet Çağatay'ın da savundukları bu tezin doğruluk payı yöredeki eşkıyalık olaylarını izahta oldukça yüksektir.(9) Ancak, yörenin coğrafi açıdan ticari avantajları da göz ardı edilmemelidir. Örneğin, 1834 yılında 680 deve yükü Avrupa ticaret eşyasından oluşan bir kervanın 452 deve yükü eşyası eşkıyalar tarafından Trabzon-Tebriz güzergahında çalındı. Erzurum Valisi soyguncuların yakalanması için gayret sarf ettiyse de başarılı olamadı. Karadeniz ekonomisi ve ticareti, İran pazarına giden güzergahta yer alan bölgelerin asayişinden de etkilenmekte idi. Asayişsizlik ortamı doğal olarak ticari faaliyetleri aksatmakta ve Trabzon'un ticaret hacminin gerilemesine neden olmaktaydı..
Kaynakça
1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (DDA), Bilb-ı A'Ii Evrak Odası (DEO), Sildaret Divan-ı
Mektiibi Kalemi (A.DVN.MKT.), Nr.8/18, i259. iO.i2., "Maliye Nazırı'na arzuhal".
2. DDA, trade Hariciyye, Nr.3973, i9 Muharrem 1268, Lazistan Mutasarrıfı tarafından
gönderilen" Tezkire-i Senaveri".
3. Nedim İpek, "Canik Sancağı'nın Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme", O.M.Ü.E.F.D,S.IO, Samsun 1997, s.156.
4. DDA, irade Meclis-i Vala, Nr.21649, 26 Cemazielevvel 1279, "Tczkirc-i Senavcri".
5 BOA, İrade Meclis-i Vala, Nr. 21649,26 Cemazielevvel 1279, ( Giresun'un Köknarlı
nahiyesinden göçen Rum halkın fındık bahçelerine el koyan yerli halk göçmenlerin
geri dönmeleri üzerine gasbeddikleri araziyi eski sahiplerine iade etmekte tereddüd
gösterince devlet müdahale etmiş ve araziler sahiplerine teslim edilmiştir.) "Layiha".
6. A.Üner Turgay, "Trabzon", Doğu Akdeniz'de Liman Kentleri, T.V.Y. yay., İstanbul1994, çev. Gül Çağalı Güven, ss.46-47.
7. A.Üner Turgay, a.g.m. , s.49.
8. Fahrettin Tızlak, "XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı ile XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Yukarı
Fırat Havzasında Eşkiyalık Hareketleri", Belleten , cilt.LVII, 5.220, (Aralık
1993), Ankara 1994, T.T.K.B., s.755.
9 .Bkz. Robert Anhegger, Beitrage Zur Geschichte des Bergbaus im Osmanischen
Reich i Europaische Turkei, Bd. l. İstanbul, 1943, s.42.; Neşet Çağatay, Osmanlı
Devleti'nde Maden İşletme Hukuku, Ankara Üniversitesi Dil vc Tarih Coğrafya Fakültesi,
Basılmamış Doktora tezi, Ankara 1942, s.42.
Kaynakça
1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (DDA), Bilb-ı A'Ii Evrak Odası (DEO), Sildaret Divan-ı
Mektiibi Kalemi (A.DVN.MKT.), Nr.8/18, i259. iO.i2., "Maliye Nazırı'na arzuhal".
2. DDA, trade Hariciyye, Nr.3973, i9 Muharrem 1268, Lazistan Mutasarrıfı tarafından
gönderilen" Tezkire-i Senaveri".
3. Nedim İpek, "Canik Sancağı'nın Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme", O.M.Ü.E.F.D,S.IO, Samsun 1997, s.156.
4. DDA, irade Meclis-i Vala, Nr.21649, 26 Cemazielevvel 1279, "Tczkirc-i Senavcri".
5 BOA, İrade Meclis-i Vala, Nr. 21649,26 Cemazielevvel 1279, ( Giresun'un Köknarlı
nahiyesinden göçen Rum halkın fındık bahçelerine el koyan yerli halk göçmenlerin
geri dönmeleri üzerine gasbeddikleri araziyi eski sahiplerine iade etmekte tereddüd
gösterince devlet müdahale etmiş ve araziler sahiplerine teslim edilmiştir.) "Layiha".
6. A.Üner Turgay, "Trabzon", Doğu Akdeniz'de Liman Kentleri, T.V.Y. yay., İstanbul1994, çev. Gül Çağalı Güven, ss.46-47.
7. A.Üner Turgay, a.g.m. , s.49.
8. Fahrettin Tızlak, "XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı ile XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Yukarı
Fırat Havzasında Eşkiyalık Hareketleri", Belleten , cilt.LVII, 5.220, (Aralık
1993), Ankara 1994, T.T.K.B., s.755.
9 .Bkz. Robert Anhegger, Beitrage Zur Geschichte des Bergbaus im Osmanischen
Reich i Europaische Turkei, Bd. l. İstanbul, 1943, s.42.; Neşet Çağatay, Osmanlı
Devleti'nde Maden İşletme Hukuku, Ankara Üniversitesi Dil vc Tarih Coğrafya Fakültesi,
Basılmamış Doktora tezi, Ankara 1942, s.42.
