Erleg Han: Alt dünyanın, yani cehennemin hakimi, Gök babanın oğlu Erleg Han’dır. Anadolu İon ve Yunan mitosunda Hades’i karşılamaktadır. Aynı mitosta, Hades’e inmeden önce Kharon’un kayıkla geçtiği Akheron ırmağı,[13] Moğol ve Türklerde “Erk, ya da Erg” nehri; Mısır’da Nun denizinde (Ölüler kitabında) kayıkçı Khu-en-ua (ya da Horus); Sümerde Ölüm denizinde Ur-Şanabi; Çin’de “Lo” nehrinin (su) tanrıçası Lo-shen fu t’u”dır.[14]
Endonezya Doğu Java’da, Tengger Köyü yakınlarındaki, Ateş Dağları’ndan (Bromo-Tengger Caldera) genel görünüm.
Discovering East-Java: BROMO Mountain;Page 1 of 4:
(www.eastjava.com/books/discovery/htm/bromo.html-9k).
Toroo ağacı (Evren, Hayat ağacı): Sümer, Asur, Akad, Urartu, Mısır gibi pek çok kültürlerde, karşımıza Hayat Ağacı olarak çıkan ritüel, Moğollarda “Evren (Toroo) ağacıdır. Altayların geleneklerine göre, Toroo ağacına çıkıldığında, orman hayvanlarının efendisi “Bayan Ami”, Anadolu İon ve Yunan mitosunda Artemis’i karşıtlamaktadır. Bayan Ami, şaman’ın üst âleme yapacağı yolculuğunda yardımcı olmak üzere ona kazlar verecektir. Bu açıdan bakıldığında, Çin’de, Yen Men’deki “Kazlar geçidi-Goose Pass” dikkat çekicidir. Geçidin, yalnızca göç yollarını göstermediği, aynı zamanda kutsal göçlerin üst alem yolculuğuna işaret ederek kutsadığı da anlaşılmaktadır.
Mısırdaki bir rölyefte görülen Hayat Ağacı motifinde, üstteki tanrı tasvirlerinin altındaki Güneş diskinin aşağısında tasvir edilen ve gök kubbeyi taşıyan hayat ağacı, bir direk[41] şeklinde betimlenmiş. Ağacın üst kısmında, içe ve dışa dönük biçimdeki volütler dikkat çekicidir. Büyük olasılıkla, ateşin yanması sırasında oluşan kıvrımlar ya da volkandan çıkan lâv ve eriyiğin, soğuduğunda aldığı şekil olan volüt, Anadolu Aiol ve İon nizamlarında, sütun üzerindeki başlıkta yer alan dışa dönük volütler biçimde gösterilmiştir. Diğer bir deyişle, Aiol ve İon nizamı sütunlar, hayata yeni bir canlanma ve oluşum getiren volkana atfen Hayat Ağacı’nı temsil etmektedir. Sibirya’dan bir şaman davulunun üzerinde de benzer bir tasvir yer almaktadır.
Buyanhishig (sema ve ruhların nimeti): Kişinin kozmik ruhu “suns”, parlak beyaz bir güneş gibi ışıldar. Beden ruhu “ami” ise, kırmızı bir ışık noktası gibidir.
Semadan veya ruhlardan bir nimet olarak kabul edilen “buyanhishig” (kısaca buyan), şahsın hareketlerine göre artan ya da azalan bir güç olarak kabul edilmiştir. Buyanhishig birikimi, kısmet, olumsuzluklardan korunma veya mutlulukla sonuçlanır. Bu birikim, düzgün ve basiretli bir yaşamla (yostoi), dini davranışlar ve kurban sunma desteğindeki oranlara göre artış gösterir. Gök Baba (Tanrı) ve ruhlar, “dallaga” ritüeliyle çağrılabilir. Bu ritüeller, Buyan’ı, yaşamamıza ve toplumumuza ulaştırır. Ritüelin gerçekleştirilmesi sırasında, ellerle, güneş yönüne doğru yapılan dairesel hareketlerle birlikte, zikredilen “hurai, hurai, hurai!” çağırışlarıyla bir ayin gerçekleştirilir.[42]
Buyanhishig miktarının, Ay’ın devrelerine göre değiştiği görülmektedir. En güçlü olduğu günler ise, ayın “yeni” ya da “dolu”, yani Yeniay ve Dolunay dönemleri olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle, güneş devresi, gündönümü (solstice-solstis) ve ekinokslar (en uzun gün, gece ve gündüz sürelerinin eşit olduğu ve mevsimlerin değiştiği günler), bayram günlerini belirlemek üzere, ayın durumlarına göre düzenlenmiştir. Örneğin, yılı başlatan “Beyaz Ay Bayramı”, kış, yani solstisten (21 aralık) sonraki ilk yeni ayda başlatılmaktadır. “Kızıl Yuvarlak Bayramı” ise, yaz solstise (21 haziran) en yakın olan dolunay zamanında tutulmuştur.
Bize göre, Doğu Sibirya’dan Amerika’ya kadar yaygın totemlerin yapımı da bu inanca bağlı olmalıdır. Totemler, genelde ağaçtan yapılmışlardır[43] ve pek çoğu, ana figür olarak insan motifinden oluşmuştur. Bunun yanında kuş, kartal gibi çeşitli hayvan figürlerini de içermektedirler. Bu şekilde gerçekleştirilen ayinlerde, totem asla tanrı yerine tutulmamıştır. Olasılıkla, tanrının (Gök baba) yarattığı tüm varlıkları sembolize eden totemin kişiliğinde, bu yaratıklara olan saygı ifadesi belirtilmek istenmektedir. Ancak, daha sonraki dönemlerde, unutulan bu ana fikir, giderek yerini tanrı sembolüne bırakmış olabilir.
Golomto: Toprak Ana ve Gök Baba’nın diğer bir kızı, ateşin ruhunu temsil eden Golomto’dur (Prometheus).[44] Golomto, mitosa göre, çakmak ve demirden zuhur etmiştir. Bu noktada, Homo Erectus’un (Sinanthropus pekinensis), Moğolistan’da Beijing (Pekin) yakınlarında keşfedilen mağarada bulunan çakmak taşı aletlerle birlikte ele geçen, tektonik maden filizlerini kullanarak yapmış oldukları volkanik taşlardan bademsi biçimli aletler (amygdaloide) akla gelmektedir.[45] Kansu’nun da değindiği gibi, Ateşin, Sinanthropus’un çakmak taşlarından yaptığı aletlerle, ele geçirdiği tektonik maden filizlerine (olasılıkla demir filizleri) şekil vermeye çalışırken, sürtünme dolayısıyla ortaya çıkan kıvılcım nedeniyle, yeryüzünde ilk olarak ateşi buldukları ortadadır. Daha sonraki dönemlerde, ateşin ruhu ise Golomto ile bağdaştırılmış olmalıdır.
Homo Erectus’un (Pekinensis- Chou adamı) keşfedildiği Chou-kou-Tien’deki (Zhou-Kou-Dian) mağarada yapılan çalışmalardan görünüm. (www.personal.une.edu.au/~pbrown3/2hk.html -11k).
Büyük olasılıkla, prehistorik çağlarda, iskeletlerin yüzlerinde görülen geleneksel kırmızı aşıboyası adeti, Moğolistan kaynaklıdır. Buradaki tektonik alanda bol miktarda bulunan filiz halindeki demirin, nemde oksitlenmesi ve kırmızı bir renk vermesinin keşfi üzerine, ateşi bulmasında araç olan bu nesne kutsal sayılmış, ve Sinanthropus tarafından ölümden bir müddet sonra kafatasları, elde edilen oksidasyonla (aşıboyası)[46] boyanmış olmalıdır. Kutsamadaki iki ana unsurdan biri, ateşi bulmasında ona araç olan demir filizinin, ona ilk renk olgusunu da vermiş olması; ikincisi ise, diğer renkleri elde etme yolunu öğrenmiş olan Sinanthropus’un, öbür dünyaya göçen insanı, son yolculuğunda “Ateş Boyası”yla kutsamış olabileceği olasılıklarıdır.
Tsolman: Hem sabah ve hem de akşam gözükebilen Venüs[47] (Anadolu İon ve Yunan mitosunda Aphrodite) gezegenidir. Venüs’ün gücünü sıkça çağırabilmek için şaman davullarının üzerinde resmedilmiştir. Tsolman, savaş okları olarak tanımlanan kuyruklu yıldız ve meteorları gönderen güç olarak tanımlanmıştır.
Karakol Altay’da bulunan bir kafatasında tespit edilen kırmızı aşı boyası izleri. Çatalhöyük’te bulunan kafatasıyla olan benzerliğiyle dikkat çekicidir (yaklaşık İÖ 10,000-5,000).
(
Doloon: Obgon (Yedi Yaşlı Adam); Büyük Ayı takımyıldızıdır. Bu yıldızların konumları, gökyüzünü yerinde tutan Kutup Yıldızı’nın (Altan Hadaas) yerini gösterir. Gök kubbesinin Kutup Yıldızı etrafında döndüğü gözlemi, aslında, dört mevsimde Büyük Ayı takım yıldızının konumunu gösteren gamalı haç (has temdeg) sembolünün yaratılışına yol açmıştır. Bu sembol, ilginçtir ki yalnızca Sibirya’da değil, ama birkaç Kuzey Amerika kültürlerinde de bulunmaktadır. Stewart’a göre bu durum, Moğolistan ve Orta Asya’da, çok kadim bir kökenin varlığına işaret etmektedir:
Pleiades:
Moğollarda Pleiades takım yıldızı, diğer bir güçlü ruh gurubu olarak ululanmıştır. İnanışa göre, gök tanrıları bu takım yıldızında toplanıp, yeryüzüne bir kartal şeklindeki ilk şaman’ı göndermeye karar vermişlerdi. Beyaz Ay bayramında (21 Aralık), on dört insens (buhur çubuğu) yakılırdı. Bunlardan yedisi Yaşlı Adam,[48] diğer yedisi ise Pleiades içindir.
(a, b)
Discovering East-Java: BROMO Mountain;Page 1 of 4:
(www.eastjava.com/books/discovery/htm/bromo.html-9k).
Toroo ağacı (Evren, Hayat ağacı): Sümer, Asur, Akad, Urartu, Mısır gibi pek çok kültürlerde, karşımıza Hayat Ağacı olarak çıkan ritüel, Moğollarda “Evren (Toroo) ağacıdır. Altayların geleneklerine göre, Toroo ağacına çıkıldığında, orman hayvanlarının efendisi “Bayan Ami”, Anadolu İon ve Yunan mitosunda Artemis’i karşıtlamaktadır. Bayan Ami, şaman’ın üst âleme yapacağı yolculuğunda yardımcı olmak üzere ona kazlar verecektir. Bu açıdan bakıldığında, Çin’de, Yen Men’deki “Kazlar geçidi-Goose Pass” dikkat çekicidir. Geçidin, yalnızca göç yollarını göstermediği, aynı zamanda kutsal göçlerin üst alem yolculuğuna işaret ederek kutsadığı da anlaşılmaktadır.
Kâşgarlı Mahmûd’un 1077 tarihli “Divânü Lugâti’t-Türk” adlı elyazması eserinde yer alan ilk Türk dünya haritasının analizi:[15]
BÖLGELER: A= Câbarqâ (Japonya); B= Suyun yutularak kaybolduğu kırlar ve kumlar. Gobi çölü; C= Qãtunsinı ve Uygur Ülkesi; D= Başaklarla kaplı diyar; E= Ye’cüc ve Me’cuc Diyarı; F= Adem’in ayak izi; G: Serendib dağı; H= Sind (İndus) Ülkesi; I= Sicistan Ülkesi;[16] J= Deylem Diyarı;[17] K= Taberistan;[18] L= Aderbādgân (Azerbeycan) Diyarı; M= Horasan Diyarı; N= Kirmān ve Fars (İran) Ülkesi; O= Suriye Diyarı; P= Kürt Ülkesi ve Mısır Sınırı; R= İki Irak Diyarı; S= Huzistān Ülkesi;[19] Ş= Hicaz Diyarı; T= Yemen Diyarı; U1-3= Berber[20] Ülkesi- Çad Ülkesi- Habeşiler (Etiyopya) Ülkesi;[21] V.1-3: İskenderiye- Magrib Diyarları, bu Endülüstür- Aşırı sıcak nedeniyle yaşanmaz;[22] Y= Qayrawān (Kayrevan-Keyrevan)[23] ve diğerlerinin diyarı; AA= Vahşi hayvanlar; BB= Aşırı soğuk nedeniyle yaşanmaz; DAĞLAR: a= Yablonovy-Büyük Kingan-Cugcur-Suntar Hayatta-Kolima ve Bering boğazında Anadur platosuna kadar uzanan dağ silsileleri; b= Stanovy dağları; c= Nanşan dağları; d= Min Şan dağı; e= Çiungsia Şan dağı; f= Çinliu Şan-Tsişih Şan ve Bayan Kara Şan dağları; g= Yunnan (Bulutlu güney) platosu;[24] h= Karatau-Handay ve Altay dağları (Altan-Altan Soula-Si yut’ong wen che);[25] ı: Karakurum-Karanlık dağları, Tibet geçidi; i= Tibet platosu; j= Ning Ting Şan ve Yun Ling Şan dağları; k= Assam; l= Arakan dağları (Çinhindi batısında); m= Buranın güneyinde Çinhindi ve Hindistan yer alıyor; n= Çungarya ve Taklamakan çölü (X’injiang-Sincan-Doğu Türkeli özerk bölgesi); o=Tibet geçidi; p= Tibet platosu; r= Nepal-Buhutan; s= Birmanya-Ganj ovası; ş= Hindistan ve Bengal körfezi; t= Tarbagatay dağları; u= Aladağları; ü= Açlık bozkırı (Balkaş gölü-Kazakistan); v= Tanrı (Tiyen Şan) dağları; y= Hindikuş- Tanrı ve Hindikuş-Altın dağlarının kesişim noktasındaki Pamir; z= Fergana (Pa-han-na) vadisi civarı;[26] aa= Hindikuş dağı; bb= Belücistan (Hindikuş-Süleyman dağları arası); cc= Süleyman dağı; dd= Kirtar dağı (Pakistan’ın güneyinde, İndüs nehri ağzının batısında); ff=Aravalli dağları- Mekran-Rud ve Zağros dağları; gg= Soldan itibaren: 1. Verbogan dağları, 2. Putorana dağları ve Orta Sibirya platosu, 3. Batı Sibirya ovası; hh= Novaya Zemlya; ıı: Putorana dağları; jj: (Z) olarak kodlanan Asya’nın Kuzey Buz denizine bakan kıyılarının, II numarayla kodlu Hazar (K’o-sa, Ho-sa, Khagar)[27] + Aral denizine dönen kolu (yaklaşık dik açılı), Orta Rusya platosunu gösteriyor. Bunun üstünde yer alan dağlar, soldan başlayarak: 1. Timan dağları, 2. Kuzey Rusya sırtları, 3. Volga sırtları, 4. Kafkaslar; kk= Belki de eserin en ilginç bölümü. Büyük olasılıkla, Kâşgarlı Mahmûd’un duyumlarına göre ezbere çizfiği bu bölümün İskandinavya’yı temsil ettiği açık. Kuzey batıdan güneye doğru eğik gösterilen kara parçasının, Baltık denizi, girintili çıkıntılı körfezler ve gölleri afişe ediş biçimine hayran olmamak mümkün değil; mm= Umman denizi ve körfezinden Basra körfezine dönüş sembolize edilmiş; nn= Güney Çin denizinden Umman denizine kadar olan, Asya’nın güney sahillerindeki deniz kıyıları sembolize edilmiş; oo= Pamir; pp= Tarbagatay dağları;
DENİZLER:[28] Denizler yeşil= Dünyanın etrafını çember şeklinde saran yeşil hat, tüm okyanusları betimliyor; Q= Japon denizi; W= Sarıdeniz; X= Doğu Çin denizi; XX=Bengal körfezi; I= Kuzey buz denizi (mavi); GÖLLER: II= Hazar denizi ve Aral gölü bir arada sembolize edilmiş; NEHİRLER: 1= Kolima ya da İndigirka nehirlerinden biri, ya da ikisi bir arada; 2= Lena; 3= Yenisey; 4= Obi (Altay dağlarından çıkıyor); 5= Putorana dağından çıkan Kotay; 6= Gidan ve Yamal yarım adaları arasındaki derin körfez; 7= Novaya Zemlya’nın doğusunda kalan Vaygaç körfezi; 8= İskandinavya yakınlarından çıkıp Hazar denizine dökülen Volga; 9= İskandinavya’nın güneyindeki deniz, göl ve nehirler sembolize edilmiş; 10= Hazar denizine dökülen Don nehri; 11= Aral’a dökülen Siriderya (Ou-han);[29] 12= Aral’a dökülen Amuderya (Wakh-ab);[30] 13= Olasılıkla Kirtar, Belücistan ya da Süleyman dağlarının birinden çıkarak Aral gölüne doğru akan Hilmend nehri; 14= Karakurum’dan çıkıp Umman denizine akan İndüs nehri; 15= Everest’ten çıkıp Bengal körfezinde Ganj’a karışan Brahmaputra; 16= Üç koldan beslenip dünyanın çevresinde daire şeklinde temsil edilen okyanusa karıştığı, veya onu oluşturduğu anlayışını betimlediği, ona denizlerin yeşil çizgisiyle bağlanmış olmasından anlaşılan Ganj nehri; 17= Tibet platolarından doğup, Moğolistan ve Çin’e doğru akan Hoang-Ho, Yang-Çe, Si Kiang ve olasılıkla Mekong-Saluen-İravadi nehirleri (bu son üç nehir Çinhindi’ne ulaşmaktadır).
KENTLER: 1= Câbârqa (Japonya-Hyaonas);[31] 2=Maçin:Kore; 3=Cafu: (?); 4=Aleviler Şehri: (?); 5=Kadınlar Şehri: Moğolistan’da Ötügen yakınlarında savaş sırasında kadınların barınması için kurulmuş bir çadır kent (Kuy); UYGUR (TİE-LE) ÜLKESİ (KAO-KUİ=KAO-CHANG): 6=Beşbalıq= Urumchi-Urumçi; 7=Canbalıq-Canbalık: Bezerlik-Tulufan-Turfan-(eski To-lu-fan-T’ou-lou-fan-Tourfan;[32] 8=Karaşar=Yanqı (eski Yen-k’i)(?); 8a= Hami (eski i-lo) (?) 8b= Qatunsını: Uygur ülkesinde savaş sırasında kadınların barınması için kurulmuş bir çadır kent (Kuy); 9=Qoço: Qochu-Koçu- (eski Ngan-si) Bugünkü Ansi ?; 10=Sulmi: Bugünkü Yu-men (?); 11= (?); TÜRK ve TÜRKMEN KENTLERİ: 12= Kumi Talas,(Uygur sınırını belirleyen Türk kenti); 13= Sarıbaşdağ (?);14= Narinkol (?); 15= Kucha= Kuça (K’ieou-tse);[33] 16= Şancu (?); 17= Ekki Öqüz= İki nehir arasındaki kent (?); 18= Pokrovka ya da Merinda; 19= Barman ( Sairam, Bai=Baicheng, Yaka-aryk ya da Aksu=Wen-sou ?); 20-24: Şancu’dan İpek yoluyla Çin’e varan yöndeki kervan kentleri ya da kervansaraylar; 25= Yawınç= Alma Ata (?); 26= Pokrovska yakınlarında bir kent (?); 27= Uç=Ouch (?); 28= Cherchen= Çurçen-Çerçen; 29= Nzi= Bugünkü Tokmak= Süjab-Soei-che (?),[34] 29a= Taraz-Talas-Aoulie ata;[35] 30= Barsgaun= Barsgan; 31= Qocnger-Başı= Atbaşı ya da Maral Başı; 32= Khotan= Hoten; AFGANİSTAN: 33-35: Afganistan’da Keşmir bölgesi; 36= Balasagun= Yaklaşık olarak Fergana vadisinin doğusunda; 37= Kaşgar (Soe-le, kiu-cha);[36] 38= Serendib= Ya da Sarandib. Seylan adası; 39= Bulgar: Bulgar boylarına ait bölge; OĞUZ KENTLERİ: 40, 41 ve 42=Karatav dağı batı eteklerinde olasılıkla Dahlan, Sabran=Sarban, Qurnaq, Sitkün, Suqnaq, şehirlerine işaret etmektedir; 44=Cend= Aral gölünün doğu kıyısında kalan Oğuz kenti Can-Kala harabeleri (bu kodlama, Cend’in yakınlarındaki Oğuz kentlerinden Yengi-kent ve Hara’yı da gösteriyor olabilir); 45=Olasılıkla Farab bölgesinde Farab kenti=Qaraçuq (=Kuyruktepe harabeleri) ve Sütkent (=bugünkü Syutkent) ve Kenceh bölgesindeki Sübanikent’e (günümüzdeki Cuvantepe harabeleri) işaret etmektedir; 46= Sipencap=İsficab=Çimkent bölgesi: Çimkent’le beraber Sayram kenti ve Balac ve Baruket kalelerini de içermektedir; FERGANA VADİSİ: 47, 49, 50= Fergani vadisinde yer alan yerleşim yerleri; 48= Şaş= Che-Taşkent (Che-Tcho-che-Tchads-Tchadj-Tchâsch) bölgesi: Taşkent=Binket, Biskent=Pskent, Tuymakent’i (Şaş’ın başkenti) içermektedir; 50+1-8= 1= Namangan (?);[37] 2= Kason; 3= Andican (?); 4= Osh (?); 5= Özcend; 6= Marqinan; 7= Hoçent; 8= Semerkend-Semerkant (K’ang);[38] ULUSLARIN YAŞADIKLARI BÖLGELER: 51= Varang= olasılıkla Avarların yaşadığı bölge kastedilmiş olabilir (?); 52= Rus= Rusların yaşadıkları bölgeler kastedilmiş olmalıdır; 53= Man Qışlaq= Aşkabad olabilir (?); 54= Buhara (?); 55= Anıc (?); 56= Beçenek= Peçeneklerin yaşadıkları bölge; 57= Derbend; 58= Taberistan= İran’ın Mazenderan eyaleti; 59= Deylem= İran’ın kuzeyinde, Hazar denizi kıyılarını kapsayan Geylan’ın dağlık bölgeleri ve burada yaşayan kavim;[39] 60= Harizm= Türkistan’da, Amuderya’nın aşağı kaynağının her iki yanındaki bölgedaki kavim.[40] Horezm; AFRİKA: 61= Zenci ülkesi= Afrika’da Çad ve Etiyopya’nın güneyinde kalan ülke toprakları. (Kâşgarlı Mahmûd, 2005’den uyarlama).
DENİZLER:[28] Denizler yeşil= Dünyanın etrafını çember şeklinde saran yeşil hat, tüm okyanusları betimliyor; Q= Japon denizi; W= Sarıdeniz; X= Doğu Çin denizi; XX=Bengal körfezi; I= Kuzey buz denizi (mavi); GÖLLER: II= Hazar denizi ve Aral gölü bir arada sembolize edilmiş; NEHİRLER: 1= Kolima ya da İndigirka nehirlerinden biri, ya da ikisi bir arada; 2= Lena; 3= Yenisey; 4= Obi (Altay dağlarından çıkıyor); 5= Putorana dağından çıkan Kotay; 6= Gidan ve Yamal yarım adaları arasındaki derin körfez; 7= Novaya Zemlya’nın doğusunda kalan Vaygaç körfezi; 8= İskandinavya yakınlarından çıkıp Hazar denizine dökülen Volga; 9= İskandinavya’nın güneyindeki deniz, göl ve nehirler sembolize edilmiş; 10= Hazar denizine dökülen Don nehri; 11= Aral’a dökülen Siriderya (Ou-han);[29] 12= Aral’a dökülen Amuderya (Wakh-ab);[30] 13= Olasılıkla Kirtar, Belücistan ya da Süleyman dağlarının birinden çıkarak Aral gölüne doğru akan Hilmend nehri; 14= Karakurum’dan çıkıp Umman denizine akan İndüs nehri; 15= Everest’ten çıkıp Bengal körfezinde Ganj’a karışan Brahmaputra; 16= Üç koldan beslenip dünyanın çevresinde daire şeklinde temsil edilen okyanusa karıştığı, veya onu oluşturduğu anlayışını betimlediği, ona denizlerin yeşil çizgisiyle bağlanmış olmasından anlaşılan Ganj nehri; 17= Tibet platolarından doğup, Moğolistan ve Çin’e doğru akan Hoang-Ho, Yang-Çe, Si Kiang ve olasılıkla Mekong-Saluen-İravadi nehirleri (bu son üç nehir Çinhindi’ne ulaşmaktadır).
KENTLER: 1= Câbârqa (Japonya-Hyaonas);[31] 2=Maçin:Kore; 3=Cafu: (?); 4=Aleviler Şehri: (?); 5=Kadınlar Şehri: Moğolistan’da Ötügen yakınlarında savaş sırasında kadınların barınması için kurulmuş bir çadır kent (Kuy); UYGUR (TİE-LE) ÜLKESİ (KAO-KUİ=KAO-CHANG): 6=Beşbalıq= Urumchi-Urumçi; 7=Canbalıq-Canbalık: Bezerlik-Tulufan-Turfan-(eski To-lu-fan-T’ou-lou-fan-Tourfan;[32] 8=Karaşar=Yanqı (eski Yen-k’i)(?); 8a= Hami (eski i-lo) (?) 8b= Qatunsını: Uygur ülkesinde savaş sırasında kadınların barınması için kurulmuş bir çadır kent (Kuy); 9=Qoço: Qochu-Koçu- (eski Ngan-si) Bugünkü Ansi ?; 10=Sulmi: Bugünkü Yu-men (?); 11= (?); TÜRK ve TÜRKMEN KENTLERİ: 12= Kumi Talas,(Uygur sınırını belirleyen Türk kenti); 13= Sarıbaşdağ (?);14= Narinkol (?); 15= Kucha= Kuça (K’ieou-tse);[33] 16= Şancu (?); 17= Ekki Öqüz= İki nehir arasındaki kent (?); 18= Pokrovka ya da Merinda; 19= Barman ( Sairam, Bai=Baicheng, Yaka-aryk ya da Aksu=Wen-sou ?); 20-24: Şancu’dan İpek yoluyla Çin’e varan yöndeki kervan kentleri ya da kervansaraylar; 25= Yawınç= Alma Ata (?); 26= Pokrovska yakınlarında bir kent (?); 27= Uç=Ouch (?); 28= Cherchen= Çurçen-Çerçen; 29= Nzi= Bugünkü Tokmak= Süjab-Soei-che (?),[34] 29a= Taraz-Talas-Aoulie ata;[35] 30= Barsgaun= Barsgan; 31= Qocnger-Başı= Atbaşı ya da Maral Başı; 32= Khotan= Hoten; AFGANİSTAN: 33-35: Afganistan’da Keşmir bölgesi; 36= Balasagun= Yaklaşık olarak Fergana vadisinin doğusunda; 37= Kaşgar (Soe-le, kiu-cha);[36] 38= Serendib= Ya da Sarandib. Seylan adası; 39= Bulgar: Bulgar boylarına ait bölge; OĞUZ KENTLERİ: 40, 41 ve 42=Karatav dağı batı eteklerinde olasılıkla Dahlan, Sabran=Sarban, Qurnaq, Sitkün, Suqnaq, şehirlerine işaret etmektedir; 44=Cend= Aral gölünün doğu kıyısında kalan Oğuz kenti Can-Kala harabeleri (bu kodlama, Cend’in yakınlarındaki Oğuz kentlerinden Yengi-kent ve Hara’yı da gösteriyor olabilir); 45=Olasılıkla Farab bölgesinde Farab kenti=Qaraçuq (=Kuyruktepe harabeleri) ve Sütkent (=bugünkü Syutkent) ve Kenceh bölgesindeki Sübanikent’e (günümüzdeki Cuvantepe harabeleri) işaret etmektedir; 46= Sipencap=İsficab=Çimkent bölgesi: Çimkent’le beraber Sayram kenti ve Balac ve Baruket kalelerini de içermektedir; FERGANA VADİSİ: 47, 49, 50= Fergani vadisinde yer alan yerleşim yerleri; 48= Şaş= Che-Taşkent (Che-Tcho-che-Tchads-Tchadj-Tchâsch) bölgesi: Taşkent=Binket, Biskent=Pskent, Tuymakent’i (Şaş’ın başkenti) içermektedir; 50+1-8= 1= Namangan (?);[37] 2= Kason; 3= Andican (?); 4= Osh (?); 5= Özcend; 6= Marqinan; 7= Hoçent; 8= Semerkend-Semerkant (K’ang);[38] ULUSLARIN YAŞADIKLARI BÖLGELER: 51= Varang= olasılıkla Avarların yaşadığı bölge kastedilmiş olabilir (?); 52= Rus= Rusların yaşadıkları bölgeler kastedilmiş olmalıdır; 53= Man Qışlaq= Aşkabad olabilir (?); 54= Buhara (?); 55= Anıc (?); 56= Beçenek= Peçeneklerin yaşadıkları bölge; 57= Derbend; 58= Taberistan= İran’ın Mazenderan eyaleti; 59= Deylem= İran’ın kuzeyinde, Hazar denizi kıyılarını kapsayan Geylan’ın dağlık bölgeleri ve burada yaşayan kavim;[39] 60= Harizm= Türkistan’da, Amuderya’nın aşağı kaynağının her iki yanındaki bölgedaki kavim.[40] Horezm; AFRİKA: 61= Zenci ülkesi= Afrika’da Çad ve Etiyopya’nın güneyinde kalan ülke toprakları. (Kâşgarlı Mahmûd, 2005’den uyarlama).
Mısırdaki bir rölyefte görülen Hayat Ağacı motifinde, üstteki tanrı tasvirlerinin altındaki Güneş diskinin aşağısında tasvir edilen ve gök kubbeyi taşıyan hayat ağacı, bir direk[41] şeklinde betimlenmiş. Ağacın üst kısmında, içe ve dışa dönük biçimdeki volütler dikkat çekicidir. Büyük olasılıkla, ateşin yanması sırasında oluşan kıvrımlar ya da volkandan çıkan lâv ve eriyiğin, soğuduğunda aldığı şekil olan volüt, Anadolu Aiol ve İon nizamlarında, sütun üzerindeki başlıkta yer alan dışa dönük volütler biçimde gösterilmiştir. Diğer bir deyişle, Aiol ve İon nizamı sütunlar, hayata yeni bir canlanma ve oluşum getiren volkana atfen Hayat Ağacı’nı temsil etmektedir. Sibirya’dan bir şaman davulunun üzerinde de benzer bir tasvir yer almaktadır.
Buyanhishig (sema ve ruhların nimeti): Kişinin kozmik ruhu “suns”, parlak beyaz bir güneş gibi ışıldar. Beden ruhu “ami” ise, kırmızı bir ışık noktası gibidir.
Semadan veya ruhlardan bir nimet olarak kabul edilen “buyanhishig” (kısaca buyan), şahsın hareketlerine göre artan ya da azalan bir güç olarak kabul edilmiştir. Buyanhishig birikimi, kısmet, olumsuzluklardan korunma veya mutlulukla sonuçlanır. Bu birikim, düzgün ve basiretli bir yaşamla (yostoi), dini davranışlar ve kurban sunma desteğindeki oranlara göre artış gösterir. Gök Baba (Tanrı) ve ruhlar, “dallaga” ritüeliyle çağrılabilir. Bu ritüeller, Buyan’ı, yaşamamıza ve toplumumuza ulaştırır. Ritüelin gerçekleştirilmesi sırasında, ellerle, güneş yönüne doğru yapılan dairesel hareketlerle birlikte, zikredilen “hurai, hurai, hurai!” çağırışlarıyla bir ayin gerçekleştirilir.[42]
a. Mısır’da bir Hayat Ağacı tasviri. Ortada direk şeklindeki tasvirin üzerinde, alttaki volütler İon nizamındaki gibi dışa,Gök çizgisine destek olan üstteki volütler ise içe kıvrılmış . Bunun üzerinde Güneş diski var. İki yandaki kadın ve erkek figürlerinin ardında hayvan motiflerine yer verilmiş; b. Sibirya’dan bir şaman davulu üzerinde olasılıkla bir plan ya da harita şeklinde gösterilmiş Hayat Ağacı motifi; orta yuvarlakta olasılıkla volkan ağzı gösterilmiş. Orta eksen etrafında yer alan dalların üzerinde insan figürleri (şaman tasvirleri) var. Sağ alt köşede, Kaşgarlı Mahmut’un haritasında yer alan Çin Seddi , urgana benzer şekilde gösterilmiş olabilir. Daire çevresinde insan ve hayvan figürlerine yer verilmiş. Bu tasvirdeki hayat ağacı betimlemesinde, daha çok naratif bir sanat öngörülmüş.
a, b: The Tree of Life: (altreligion.about.com/Library/weekly/aa102902a.htm-35k).
Özellikle ebeveynlerin, çocuklarına anlattıkları öykülerde, Sibirya halkının mitolojisi, doğada olup bitenlerin, neden öyle olduklarını (uliger) açıklar. Bu açıklamalar, hayvanların, hatta ağaçların bile insanlara çok benzer bir şekilde düşündüğünü ve bazı durumlarda insan biçiminde görünebildiklerini içermektedir. İnanca göre, orman, dağ, göl, nehir, taş ve ağaçların ruhları vardır ve insanoğluna yiyecek ve barınma gibi armağanlar sunmaktadırlar. Bu nedenle, insan dışındaki tüm varlıklar da saygıya lâyıktırlar.
Kızılderililere ait kartal başlı bir totem örneği.
(Us.i1.yimg.com/us.yimg.com/i/travel/tg/lp/1e).Buyanhishig miktarının, Ay’ın devrelerine göre değiştiği görülmektedir. En güçlü olduğu günler ise, ayın “yeni” ya da “dolu”, yani Yeniay ve Dolunay dönemleri olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle, güneş devresi, gündönümü (solstice-solstis) ve ekinokslar (en uzun gün, gece ve gündüz sürelerinin eşit olduğu ve mevsimlerin değiştiği günler), bayram günlerini belirlemek üzere, ayın durumlarına göre düzenlenmiştir. Örneğin, yılı başlatan “Beyaz Ay Bayramı”, kış, yani solstisten (21 aralık) sonraki ilk yeni ayda başlatılmaktadır. “Kızıl Yuvarlak Bayramı” ise, yaz solstise (21 haziran) en yakın olan dolunay zamanında tutulmuştur.
Bize göre, Doğu Sibirya’dan Amerika’ya kadar yaygın totemlerin yapımı da bu inanca bağlı olmalıdır. Totemler, genelde ağaçtan yapılmışlardır[43] ve pek çoğu, ana figür olarak insan motifinden oluşmuştur. Bunun yanında kuş, kartal gibi çeşitli hayvan figürlerini de içermektedirler. Bu şekilde gerçekleştirilen ayinlerde, totem asla tanrı yerine tutulmamıştır. Olasılıkla, tanrının (Gök baba) yarattığı tüm varlıkları sembolize eden totemin kişiliğinde, bu yaratıklara olan saygı ifadesi belirtilmek istenmektedir. Ancak, daha sonraki dönemlerde, unutulan bu ana fikir, giderek yerini tanrı sembolüne bırakmış olabilir.
Anadolu’da “Toprak Ana” adına tapınılan tanrıça Demeter ya da Kybele. Asya’da Tenger Niannian ve kızı Umaia olarak adlandırılmıştı.
(jpg - upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5a/D...).
Umai: Toprak ananın kızı Umai’dir. Rahim tanrıçası ve Dünya Ağacı’nda yatan beden ruhlarının bakıcısıdır. Umai ayrıca, Tungus dilinde “toprak” anlamına gelen Tenger Niannian olarak da bilinmektedir. Anadolu İon mitosunda, Demeter ve Kybele olarak geçen Toprak Ana ve kızı Umaia’ya bereket getirmesi için yakarılırdı. Golomto: Toprak Ana ve Gök Baba’nın diğer bir kızı, ateşin ruhunu temsil eden Golomto’dur (Prometheus).[44] Golomto, mitosa göre, çakmak ve demirden zuhur etmiştir. Bu noktada, Homo Erectus’un (Sinanthropus pekinensis), Moğolistan’da Beijing (Pekin) yakınlarında keşfedilen mağarada bulunan çakmak taşı aletlerle birlikte ele geçen, tektonik maden filizlerini kullanarak yapmış oldukları volkanik taşlardan bademsi biçimli aletler (amygdaloide) akla gelmektedir.[45] Kansu’nun da değindiği gibi, Ateşin, Sinanthropus’un çakmak taşlarından yaptığı aletlerle, ele geçirdiği tektonik maden filizlerine (olasılıkla demir filizleri) şekil vermeye çalışırken, sürtünme dolayısıyla ortaya çıkan kıvılcım nedeniyle, yeryüzünde ilk olarak ateşi buldukları ortadadır. Daha sonraki dönemlerde, ateşin ruhu ise Golomto ile bağdaştırılmış olmalıdır.
Büyük olasılıkla, prehistorik çağlarda, iskeletlerin yüzlerinde görülen geleneksel kırmızı aşıboyası adeti, Moğolistan kaynaklıdır. Buradaki tektonik alanda bol miktarda bulunan filiz halindeki demirin, nemde oksitlenmesi ve kırmızı bir renk vermesinin keşfi üzerine, ateşi bulmasında araç olan bu nesne kutsal sayılmış, ve Sinanthropus tarafından ölümden bir müddet sonra kafatasları, elde edilen oksidasyonla (aşıboyası)[46] boyanmış olmalıdır. Kutsamadaki iki ana unsurdan biri, ateşi bulmasında ona araç olan demir filizinin, ona ilk renk olgusunu da vermiş olması; ikincisi ise, diğer renkleri elde etme yolunu öğrenmiş olan Sinanthropus’un, öbür dünyaya göçen insanı, son yolculuğunda “Ateş Boyası”yla kutsamış olabileceği olasılıklarıdır.
Tsolman: Hem sabah ve hem de akşam gözükebilen Venüs[47] (Anadolu İon ve Yunan mitosunda Aphrodite) gezegenidir. Venüs’ün gücünü sıkça çağırabilmek için şaman davullarının üzerinde resmedilmiştir. Tsolman, savaş okları olarak tanımlanan kuyruklu yıldız ve meteorları gönderen güç olarak tanımlanmıştır.
(
Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için
Giriş yap veya üye ol.
).
Pleiades:
Moğollarda Pleiades takım yıldızı, diğer bir güçlü ruh gurubu olarak ululanmıştır. İnanışa göre, gök tanrıları bu takım yıldızında toplanıp, yeryüzüne bir kartal şeklindeki ilk şaman’ı göndermeye karar vermişlerdi. Beyaz Ay bayramında (21 Aralık), on dört insens (buhur çubuğu) yakılırdı. Bunlardan yedisi Yaşlı Adam,[48] diğer yedisi ise Pleiades içindir.
a. Erzincan halısı; 19. yüzyıl, 102x187 cm,
Vakıflar Halı Müzesi;[49] b. Türklerin kullandıkları
bazı damgalar.[50]F (www.akmb.gov.tr/turkce/books/aris4web/halinin islevinin ozel bir göstergesi.htm-82k). FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF
Pleiades, Yunan mitolojisinde Pleiad’lar[51] olarak bilinmektedir. Yedi yıldızlı burç, yedi kandilli Süreyya, yani Ülker burcudur.[52] Bu burcun Rapa Nui (Eastern Island) adasındaki Pleiades ve oradaki kolosal heykellerle olan ilgisi açıktır. Bu ilişkinin, Rapa Nui, Moğolistan, Orta Asya yoluyla Anadolu ve Yunanistan’a ulaştığını söylemeye pek gerek olduğunu sanmıyoruz. Ancak, bu ilişkinin, günümüzde, hâlâ daha, Asya, Avrupa ve Amerika’da çeşitli ve görkemli karnavallarla kutlanıyor olması, konunun diğer ilginç bir yanını ortaya koymakta, bu geleneğin günümüzde de devam ede geldiğini göstermektedir.
